António Lobo Antunes

Η άλλη όχθη της θάλασσας

Μετάφραση: Αθηνά Ψυλλιά

Εκδόσεις: Πόλις

Έχοντας αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές, έχοντας τιμηθεί με σημαντικά βραβεία και με σημαντικότερο όλων το πορτογαλικό λογοτεχνικό βραβείο Camões το 2007 και έχοντας λάβει τη μεγαλύτερη τιμητική διάκριση το έργο του να ενταχθεί και μελλοντικά να εκδοθεί στη σειρά Bibliothèque de la Pléiade του οίκου Gallimard, ο δεξιοτέχνης της ονειρικής/παραληρηματικής/σκληρής πρόζας António Lobo Antunes μας παραδίδει, ξανά μέσω των εκδόσεων Πόλις, το πιο πρόσφατο έργο του με μια ακόμα εξαιρετικά διεισδυτική ματιά στην άβυσσο του ανθρώπινου ψυχισμού, με μια σπουδή πάνω στον πολυπρισματικό χαρακτήρα της ανθρώπινης συνθήκης.

Ο σπουδαίος συγγραφέας, με σπουδές ιατρικής και ειδίκευση στην ψυχιατρική, ασκώντας για χρόνια το λειτούργημα του ψυχιάτρου, στις αρχές της δεκαετίας του ’70 έκανε τη στρατιωτική του θητεία στην Ανγκόλα, λαμβάνοντας μέρος στους αποικιοκρατικούς πολέμους ως στρατιωτικός γιατρός. Η συμμετοχή του στο πολεμικό τοπίο τον στοίχειωσε και τον ακολουθεί σε ολόκληρη τη ζωή του μέχρι σήμερα, και είναι μια μεγάλη πληγή που αποτυπώνεται παντού και σταθερά σε όλη τη λογοτεχνική του πορεία. Κοινός παρονομαστής στα έργα του, λοιπόν, ο πόλεμος στην Ανγκόλα και τα τραύματα που άφησε πίσω του. Με σατιρική διάθεση ο Πορτογάλος τεχνίτης της αφήγησης δημιουργεί λογοτεχνικές αλληγορίες για μια χώρα – τη χώρα του – που απομύζησε τα παιδιά της, εκείνα που έστειλε στην Αφρική για να αποδείξουν το μεγαλείο της πατρίδας τους και, τελικά, η πατρίδα αυτή αποδείχθηκε ανίκανη να τα αγκαλιάσει, να τα προστατεύσει και να επουλώσει τις ανοιχτές πληγές τους. 

Κοινός παρονομαστής και η πρωτοποριακή, πρωτοπρόσωπη, πολυφωνική, ιλιγγιώδης, χειμαρρώδης αφήγηση, η μουσικότητα, το φωκνερικό ύφος, η ποιητικότητα, ένας πυρετός εξομολογήσεων, ο πυκνός εκρηκτικός λόγος, οι υψηλών θερμοκρασιών εξιστορήσεις των ηρώων που θυμίζουν ήρωες αρχαίας τραγωδίας, φαντάσματα του πολέμου με τις εξαϋλωμένες σκιές τους.

Στη χώρα μας έχουν μεταφραστεί μερικά από τα κορυφαία μυθιστορήματα του Antunes. Από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά, κυκλοφορούν τα «Η φυσική τάξη των πραγμάτων» (1998), «Το Εγχειρίδιο των Ιεροεξεταστών» (1998) και «Το μεγαλείο της Πορτογαλίας» (2000). Από τις εκδόσεις Πάπυρος, στη σειρά Letras, σε μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά, το «Στου διαόλου τη μάνα» (2008). Και από τις εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση της Μαρίας Παπαδήμα, τα «Πάνω στα ποτάμια που κυλούν» (2019) και «Ώσπου οι πέτρες να γίνουν ελαφρύτερες απ’ το νερό».

Οι ήρωες των έργων του Antunes παρουσιάζουν διαταραχή σκέψεων, η ψυχή τους βουλιάζει στην απόγνωση, οι μνήμες τους είναι σκόρπιες σαν γλάροι στον ορίζοντα, ανάμεσα σε μπλε και πορτοκάλι ανταύγειες, στο μαύρο και στο κόκκινο ενός πολέμου που κληροδότησε συντρίμμια ζωής, καρδιές ραγισμένες, μνήμες σκληρές και οδυνηρές. Η μία λέξη οδηγεί στην επόμενη λέξη, η μία εικόνα φωτογραφίζεται μέσα σε μια άλλη, που γεννά μια ανάμνηση γεννημένη από μια άλλη ανάμνηση που εξοστρακίζεται σε μια ανάμνηση άλλη, που σπάει σε κομμάτια από το σπάραγμα μιας επόμενης.

Ο Antunes δημιουργεί έναν ανεμοστρόβιλο συναισθημάτων, ήχων, κραυγών, ονειροπολήσεων και αναμνήσεων των χαρακτήρων του, ενορχηστρωμένων με μια αμίμητη δεξιοτεχνία. Αναμειγνύει ενδόμυχες σκέψεις, φαντασιώσεις, αισθήσεις, παραισθήσεις, μνήμες και, ψηφίδα την ψηφίδα, κατασκευάζει υποδειγματικούς μονολόγους με διακεκομμένες φράσεις που συχνά μένουν ανολοκλήρωτες, αλλά υπαινίσσονται καταστάσεις και πράγματα. Με οχήματα την οδύνη, τον παραλογισμό, τον έρωτα, τον πόλεμο, την απώλεια, την αγάπη, την ευθραυστότητα του κόσμου, χτίζει και εδώ, σε αυτό το νέο του μυθιστόρημα «Η άλλη όχθη της θάλασσας», ένα θεόρατο λογοτεχνικό κάστρο με θέα τον άνθρωπο, τους ορίζοντές του, τις θάλασσές του, την πηγή της ύπαρξής του, τις τρικυμίες και τις νηνεμίες του.

Άλλο ένα δείγμα αριστουργηματικής πρόζας και σε αυτό το πρόσφατο έργο του με το γνώριμο και απόλυτα ερωτεύσιμο ύφος του: απουσία σημείων στίξης, μακροπερίοδος λόγος, ασθματικοί / φορτισμένοι / πυρετώδεις μονόλογοι, απουσία γραμμικής αφήγησης, συντακτικής δομής και πραγματικού χρόνου, παρά μόνο αντηχήσεις, συνειρμοί, υπαρξιακά ερωτήματα, μνήμες σε χρόνο ραγισμένο, χαμένες ταυτότητες, καταβυθίσεις στον παλιό εαυτό, στην παιδική και εφηβική ηλικία, στον χρόνο που τρέχει και ζωγραφίζει ρυτίδες που αυλακώνουν τα πρόσωπα, αναφορές στον πόλεμο, στο καθεστώς, στο εγχώριο χώμα που μεταβάλλεται από οικείο σε ξένο, γιατί και οι άνθρωποι μεταβλήθηκαν από οικείοι σε ξένοι, γιατί έφυγαν, επέστρεψαν, έμειναν, αλλά δεν είναι πια ίδιοι, είναι κουρέλια μιας τρύπιας σημαίας μιας χώρας σε αποσύνθεση.

Τρεις οι κεντρικοί χαρακτήρες στην «Άλλη όχθη της θάλασσας», των οποίων οι φωνές εναλλάσσονται ανά κεφάλαιο και εμπλέκονται αλληλένδετα με άλλες φωνές, με άλλες μορφές, με το παρελθόν και το παρόν σε κοινό πλάνο, με τις κραυγές των γλάρων, με τις φρικτές εικόνες της εξέγερσης, της παρακμής και του κενού, με κομμένες λέξεις, πνιχτές ανάσες και εισαγωγές λυγμών, αποπροσανατολισμένες νότες σε διαλυμένο πεντάγραμμο. Οι τρεις ήρωες στέκονται απέναντι στον αναγνώστη, σε μια λήψη ταρκοφσκικού μονοπλάνου, κάτω από μια φωκνερική βροχή ερωτημάτων, ενοχών, φόβων, συλλογισμών, έτσι όπως μετατραυματικά βρέχει γδαρμένη η μνήμη σε παραληρηματική, σχεδόν νευροψυχωσική ροή του λόγου, στέρεα όμως δομημένης. Στέκονται απέναντι στον συγγραφέα – ψυχίατρο Antunes ως ψυχαναλυόμενοι και του φανερώνουν το μανιφέστο των βίων τους, των εμπειριών τους, των συνδρομών τους, της συνείδησής τους, της παντοδυναμίας της μνήμης, της αβεβαιότητας της μνήμης τους ύστερα από μετατραυματικό στρες. Μαρτυρούν τη μοναξιά της εξορίας τους, τον πηγαιμό και τον ερχομό τους εκεί που δεν ανήκουν.

Μια γυναίκα και δύο άντρες, οι πρωταγωνιστές της άλλης όχθης. 

Η νεαρή κόρη ενός Πορτογάλου αποίκου που φυγαδεύεται από τον πατέρα της μαζί με την υπηρέτρια και σωτήρα της στην πατρίδα, για να αποφύγει τα δεινά της εξέγερσης, σε μια Πορτογαλία άγνωστη, σε μια πατρίδα στην οποία η νεαρή γυναίκα αδυνατεί να γίνει μέλος και κομμάτι της. Ένας Πορτογάλος αξιωματούχος λιποτακτεί και κρύβεται στα όρια της ερήμου Ναμίμπ μαζί με τη γυναίκα – σκλάβα του, η οποία είναι πλάι του βουβή, αμέτοχη, τον κοιτά δίχως να τον βλέπει. Και ένας υψηλόβαθμος Πορτογάλος στρατιωτικός που είναι παρών στον σφαγιασμό των μαύρων και που βίωσε όλη την κτηνωδία του πολέμου, κρίνεται ως ανεπαρκής και μετατίθεται δυσμενώς πίσω στη χώρα του. Κι ενώ οι τρεις χαρακτήρες, εναλλασσόμενα, αφηγούνται, οι καρδιές βιάζονται χτυπώντας ταμπούρλο στις φλέβες, η γη βράζει αδιάκοπα, τρένα έρχονται (χωρίς να έρχονται) και φεύγουν (χωρίς να φεύγουν) σέρνοντας στους τροχούς τους κόκαλα και πτώματα, τα κύματα χαρίζουν χάδια και χαρακιές στην άμμο στη μία όχθη και στην άλλη όχθη της θάλασσας, η Μάνα / ο Πατέρας / ο Αδελφός / ο Φίλος χθες αύριο πάντα. Οι σανίδες συνομιλούν με το τρίξιμο του ξύλου, ο χρόνος τρέχει ασυλλόγιστα και ακυρώνει ικεσίες – διαμαρτυρίες – εκκλήσεις – φιλιά παλιά – επιχειρήματα – δικαιολογίες – επιθυμίες – παραιτήσεις. Στον πάτο ενός πηγαδιού στριφογυρίζουν ρέστα ονείρων που γυρεύουν πνοή και φως. Δεκαεπτά γλάροι σε αναμονή. Κι η όχθη της θάλασσας κόντρα στην πέτρα, η σιωπή εκρήγνυται από ήχους και γίνεται θηρίο, Τώρα, Πυρ, σκόνη, πολυβόλα, ο Αντόνιο Μαριάνο, αίμα, η ζωή πάλλεται πιο γρήγορα, μια φράση αιωρείται μεταξύ διαταγής και αγωνίας.

Οι ήρωες της άλλης όχθης περιγράφουν τη βία που δεν είναι βία, γιατί είναι ζωή όπως είναι η ζωή παντού στον κόσμο και οι ίδιοι μεταμορφώνονται σε ρούχο ξεφτισμένο, σε ηχώ λέξης που τρεμοσβήνει, στην προδοσία του σώματος και των οστών. Μέσα απ’ τις σπαρακτικές εξιστορήσεις τους ζωντανεύει η αρχή της εξέγερσης και ο απελευθερωτικός αγώνας των Ανγκολέζων κόντρα στην πορτογαλική αποικιοκρατία, το 1961, έως τη λήξη τους το 1974, με την ανατροπή του δικτατορικού καθεστώτος. Ο πόλεμος και οι μνήμες του στριφογυρίζουν σαν τσεκούρι πάνω και μέσα από / στα κεφάλια των τριών πρωταγωνιστών, οι οποίοι τρομαγμένοι και αμήχανοι κάνουν προσπάθεια να ξεφύγουν από τα εντός, εκτός και γύρω χαλάσματα για να ζήσουν απ’ την αρχή μια ζωή νέα, πάντα, μα πάντα στοιχειωμένης και καταδικασμένης απ’ το παρελθόν. Ανήμποροι πια να ακινητοποιήσουν τον χρόνο, να τον αλλάξουν, για να μπορέσουν να αναρριχηθούν στην επιφάνεια του κόσμου.

Ο Antunes, ο κορυφαίος Antunes, για μια φορά ακόμα, πάντα αριστοτεχνικά, μετατρέπει τα συλλογικά και προσωπικά τραύματα της ιστορίας του τόπου του σε λογοτεχνία αξιώσεων, σε ένα μνημειώδες μυθιστόρημα άρτια μεταφρασμένο από την Αθηνά Ψυλλιά.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Οι Σαρίπολοι, ο Μέσκουλας και οι άλλες ιστορίες

Bιβλίο: Οι προτάσεις της εβδομάδας

Bιβλιο: Ο μακρύς χρυσούς αιώνας της ανθρωπότητας