Αλκίφρων

Επιστολές Εταίρων

Εισαγωγή – απόδοση στη νεοελληνική: Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης

Εκδόσεις: Οξύ

Σελ.: 88

Ο Αλκίφρων, σοφιστής και ρήτορας, ανήκει στο κίνημα της Δεύτερης Σοφιστικής του 2ου αιώνα μ.Χ., της επονομαζόμενης και Ελληνικής Αναγέννησης, ένα κίνημα που με την αναζωπύρωση της ελληνικής ρητορικής και παιδείας άσκησε μακρά και καθοριστική επίδραση στην πνευματική ζωή του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Οι 124 επιστολές του που έχουν διασωθεί, διαιρούνται σε Αλιευτικές, Αγροτικές, Επιστολές Παρασίτων και Εταιρικές. Οι 118 είναι πλήρεις, ενώ οι έξι παρατίθενται σε αποσπασματική μορφή. Οι επιστολές του είναι στο σύνολό τους φανταστικές, πράγμα που σημαίνει ότι σε κάποιες απ’ αυτές, τόσο ο συντάκτης όσο και ο παραλήπτης, είναι φανταστικά πρόσωπα, ενώ αποδίδονται σε ιστορικά πρόσωπα επιστολές που δεν έχουν γράψει. Οι φανταστικοί συντάκτες των επιστολών είναι αγρότες, ψαράδες και απλοί άνθρωποι, ενώ στις εταιρικές επιστολές περιλαμβάνονται και κάποιες γνωστών σοφιστών και δραματουργών του 4ου αιώνα που αλληλογραφούν με τις εταίρες. Η πόλη όπου γίνεται η αλληλογραφία είναι η Αθήνα με τα περίχωρά της και ο μυθιστορηματικός χρόνος αναφέρεται στην περίοδο μετά τη βασιλεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Η Νέα Αττική Κωμωδία με κορυφαίο εκπρόσωπό της τον Μένανδρο είναι η βασική πηγή από την οποία ο Αλκίφρων αντλεί τις πληροφορίες για τους χαρακτήρες και τα ήθη που περιγράφει, και γι’ αυτόν τον λόγο οι επιστολές του αποτελούν πολύτιμη μαρτυρία για την καθημερινή ιδιωτική και κοινωνική ζωή των Αθηναίων κατά τον 4ο αιώνα π.Χ.

Οι Εταιρικές Επιστολές του Αλκίφρονος αφορούν αυτήν την ιδιαίτερη κατηγορία γυναικών που εντάσσεται σ’ έναν παράλληλο κόσμο εκτός των συμβάσεων που επιβάλλει ο γυναικωνίτης της εποχής τους. Οι εταίρες ζουν ελεύθερες, όσο σχετικό είναι αυτό σε κάθε εποχή, διακονώντας την πάνδημη Αφροδίτη. Στις επιστολές αυτές γνωρίζουμε τον ιδιότυπο κόσμο τους, τα προβλήματά τους, την ψυχολογία τους, παρακολουθούμε τα αισθήματά τους, τον τρόπο ζωής τους μέσα στην καθημερινότητα αλλά και την εξάρτησή τους από έναν μόνιμο ή περιστασιακό εραστή. Η εκ διαμέτρου αντίθετη με τα σημερινά ηθικά δεδομένα αντίληψη του έρωτα, της αγάπης, της συντροφικότητας και γενικότερα των συναισθηματικών ερωτικών σχέσεων πρέπει να ληφθεί υπόψη για την κατανόηση αυτού του διαφορετικού κόσμου.

Στις επιστολές του Αλκίφρονα παρελαύνουν διάφορα ευρέως γνωστά ονόματα του αρχαίου κόσμου, όπως ο φιλόσοφος Επίκουρος, του οποίου αποκαλύπτεται μια λιγότερο κολακευτική εικόνα από αυτήν που μας κληροδότησε η φιλοσοφία του, ο γνωστός κωμωδιογράφος Μένανδρος ως εραστής της διάσημης εταίρας Γλυκέρας, ο Δημήτριος Α’ ο Πολιορκητής, ένας από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Επιστολές θεωρούνται υποδείγματα γραφής και χρήσης της αττικής διαλέκτου και, εκτός από ένα άκρως γοητευτικό λογοτεχνικό ανάγνωσμα, είναι και μια ενδιαφέρουσα πηγή για τη μελέτη του αρχαίου κόσμου.

Η επίδραση που άσκησε το πνεύμα της ελληνικής αρχαιότητας στην εποχή του Αλκίφρονος είναι σημαντική, αν αναλογιστεί κανείς ότι έχει μεσολαβήσει η παρακμή της ελληνικής αρχαιότητας, των ελληνιστικών χρόνων, η κατάλυση των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών από τις ρωμαϊκές λεγεώνες και η εδραίωση του χριστιανισμού. Ωστόσο, τα πολιτικά γεγονότα και οι τεράστιες ανακατατάξεις δεν ακολουθούνται ταυτόχρονα από την αλλαγή της καθημερινής ζωής και των πολιτισμικά εμπεδωμένων αντιλήψεων. Η ελληνική παράδοση, φυσικά όχι στην ίδια ένταση, εξακολουθεί να ασκεί τη γοητεία της για αρκετούς αιώνες ακόμα, ώς και τα χρόνια του Ιουστινιανού, όπου η εδραία θεοκρατική αυτοκρατορία έδωσε τη χαριστική βολή στον κλασικό πολιτισμό των Ελλήνων κλείνοντας όσες φιλοσοφικές σχολές – τα ύστατα φυτώρια του αρχαίου πνεύματος – είχαν απομείνει στην Αθήνα.

Μια από τις τελευταίες λαμπρές εκφάνσεις αυτής της παράδοσης είναι και οι επιστολές του Αλκίφρονα, που υπηρετούν τη δημοφιλή, ως μέσο έκφρασης, επιστολογραφία των Αρχαίων. Πρόκειται για μια φιλολογία που φτάνει ώς τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, με τον Αλκίφρονα και τον Φιλόστρατο και τις Ερωτικές Επιστολές του να αποτελούν δείγματα ενός αρχαίου ήθους στον έρωτα, που επιζεί μέχρι την εποχή που ο χριστιανισμός επαναπροσδιορίζει την αντίληψη για το ανθρώπινο σώμα.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις εταιρικές επιστολές του Αλκίφρονος, οι οποίες μάλιστα πρέπει να αντιμετωπιστούν περισσότερο σαν λογοτεχνικό είδος και λιγότερο σαν ιστορικό υλικό, πρέπει να αποφύγουμε την παρερμηνεία εννοιών και καταστάσεων κατά την ανάγνωση. Για παράδειγμα, οφείλουμε να αντιληφθούμε μέσα στο προχριστιανικό πολιτισμικό τους πλαίσιο έννοιες όπως έρωτας, αγάπη, πορνεία, οικογένεια, σχέσεις των δυο φύλων, καθώς και την ξεχωριστή κοινωνική κατηγορία των εταίρων.

Αν το σώμα στον χριστιανισμό είναι αιτία πολλών δεινών και ενοχών, στην αρχαιοελληνική παράδοση γίνεται αντιληπτό αισθητικά. Η γύμνια όχι μόνο δεν αποτελεί αμαρτία και το σώμα δεν δημιουργεί ενοχές, αλλά αντίθετα καθορίζει τον εικαστικό πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας με παραστάσεις που εξακολουθούν να αιχμαλωτίζουν τη δυτική φαντασία!

Το ελληνικό σώμα φεγγοβολά, εκπέμπει ομορφιά, χαρά και ηδονές. Τα σώματα των Αθηναίων ανδρών και γυναικών αντανακλούν την κοινωνία, την ιδιωτικότητα του γυναικωνίτη, αλλά καταγράφουν και τις αποτυπώσεις του Άλλου, του Διαφορετικού – μέσα από την ερωτογραφία των Αμαζόνων, των Σατύρων, των Κενταύρων και των Γοργόνων.

Όπως γνωρίζουμε από ιστορικές αναφορές, στην Αθήνα οι σχέσεις ανάμεσα στο ανδρόγυνο δεν ήταν ιδιαίτερα στενές. Εξέλειπε η έννοια της συντροφικότητας όπως την κατανοούμε σήμερα αλλά και αυτή της αγάπης.

«Τις εταίρες τις έχουμε για την ηδονή, τις παλλακίδες για τις καθημερινές φροντίδες, τις συζύγους για να μας κάνουν νόμιμα παιδιά και για να έχουμε ένα πιστό φύλακα για το σπίτι».

                                               Ψευδο-Δημοσθένης, «Κατά Νεαίρας»

Οι εταίρες ήταν κυρίως δούλες και έμεναν ικανοποιημένες συνήθως από μια μικρή αμοιβή που δεν ξεπερνούσε τον έναν οβολό. Υπήρχαν όμως και οι «πολυτελείας» του είδους, που στοίχιζαν ακριβά και δεν ήταν προσιτές στα μικρά θυλάκια. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στην ιστορία έμειναν αρκετές από αυτές. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η περίφημη Φρύνη από τις Θεσπιές της Βοιωτίας. Το πραγματικό της όνομα ήταν Μνησαρέτη, που σημαίνει «αυτή που θυμάται συχνά την αρετή». Το Φρύνη επικράτησε καθώς ήταν κάπως χλωμή, είχε κιτρινωπό χρώμα, σαν τον φρύνο, ένα είδος βατράχου, πράγμα που όπως φαίνεται δεν επηρέαζε την ξακουστή ανά τους αιώνες ομορφιά της.

Έμεινε δε στην ιστορία το ανέκδοτο που θέλει τον ρήτορα Υπερείδη να υπερασπίζεται τη Φρύνη. Λέγεται ότι ο ρήτορας Ευθίας κατηγόρησε τη Φρύνη στο δικαστήριο της Ηλιαίας για ασέβεια προς τα θεία. Ο πραγματικός όμως λόγος ήταν η ζηλοτυπία – επειδή τον απέρριψε σαν εραστή της. Την υπεράσπισή της ανέλαβε ο επίσης ρήτορας και νέος εραστής της Υπερείδης, ο οποίος όταν αντιλήφθηκε ότι η δίκη δεν εξελίσσεται ευνοϊκά, επιστράτευσε το πιο ευφάνταστο επιχείρημα προς υπεράσπιση της Φρύνης: της τράβηξε τον μακρύ της χιτώνα αποκαλύπτοντάς την γυμνή για να επηρεάσει η θεϊκή της ομορφιά την κρίση των βλοσυρών Ηλιακών δικαστών. Η ομορφιά της, μάλιστα, δεν της εξασφάλισε, καθώς φαίνεται, μόνο τη φήμη και τον θαυμασμό, αλλά και μπόλικο χρυσάφι. Λέγεται πως ήταν τόσο πλούσια, που της επέτρεψαν να στήσει το χρυσό άγαλμά της στο ιερό των Δελφών ανάμεσα σε αγάλματα στρατηγών και βασιλέων.

Μάλιστα, ο Πλούταρχος έγραψε έξαλλος σχετικά με αυτό ότι πρόκειται για «ένα τρόπαιο που αποκτήθηκε από τη νίκη επάνω στην αγάπη των Ελλήνων για ηδονές».

Υπήρξε και φιλενάδα του Πραξιτέλη, ο οποίος, όπως ήταν φυσικό, τη χρησιμοποίησε και σαν μοντέλο σε πολλά αγάλματα που απεικόνιζαν την Αφροδίτη. Όπως και να έχει, η Φρύνη, μια από τις διασημότερες εταίρες της αρχαιότητας, δεν πέρασε απαρατήρητη από τους συγχρόνους της και τους μετέπειτα, ούτε άφησε ασυγκίνητη την έμπνευση των ποιητών και των ζωγράφων του νεότερου κόσμου.

Υποστηρίζεται ότι οι εταίρες ήταν πιο μορφωμένες και καλλιεργημένες από τις νόμιμες γυναίκες των Αθηναίων. Αυτή η άποψη δεν τεκμηριώνεται επαρκώς από τις σχετικές αρχαίες αναφορές. Προφανώς θα ήταν πιο ανοιχτόμυαλες, πιο «περπατημένες» και σαφώς με περισσότερες εμπειρίες κυρίως λόγω της ελευθερίας που απήλαυαν. Ωστόσο, είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε ότι διψούσαν για τα γράμματα. Για τη Φρύνη λένε ότι υπήρξε εξαιρετικά ωραία, όχι όμως και καλλιεργημένη όπως θεωρείτο κατ’ εξαίρεση η Ασπασία. Από την άλλη, είναι πιθανό πολλές από τις εταίρες να λάμβαναν μια παιδεία ευρύτερη από τις υπόλοιπες Αθηναίες, κυρίως στον χορό, τη μουσική και το τραγούδι, πράγμα που το διαπιστώνουμε από την παρουσία τους στα συμπόσια. Αλλά μέχρι εκεί.

Διαβάστε επίσης:

Bιβλίο: 24 ανατρεπτικά διηγήματα

Μαρξ εναντίον Προυντόν

Βιβλίο: Μια ιστορική τοιχογραφία της Αλγερίας