Η Σμύρνη υπήρξε μία από τις αρχαιότερες και πιο εμβληματικές ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, με παρουσία που χάνεται στα βάθη του 11ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με παραδόσεις, ιδρύθηκε από Αιολείς και κατόπιν πέρασε στην κυριαρχία των Ιώνων, αποτελώντας μέρος της περίφημης Ιωνικής Δωδεκάπολης.

Ήδη από την αρχαιότητα, η Σμύρνη αναφέρεται ως «η καλλίστη των ιωνικών πόλεων», ένα κέντρο κοσμοπολίτικο και ανοιχτό στον διάλογο των πολιτισμών. Η θέση της στον κόλπο του Αδραμυττίου την έκανε ιδανικό εμπορικό και ναυτικό κόμβο. Αλλά η πραγματική της αξία δεν ήταν μόνο γεωπολιτική: η Σμύρνη υπήρξε εστία του πρώιμου ελληνικού στοχασμού.

Λέγεται ότι από τη Σμύρνη καταγόταν ο Όμηρος – είτε ως πραγματική μορφή είτε ως συμβολική σύνθεση του ποιητικού λόγου του ελληνικού κόσμου. Η ομηρική μνήμη έγινε κομμάτι της ταυτότητας της πόλης, ενώ οι πρώτοι φιλόσοφοι της Ιωνίας (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ηράκλειτος) βρήκαν στο περιβάλλον του μικρασιατικού Ελληνισμού την ελευθερία και την προκλητικότητα που χρειαζόταν η σκέψη για να τολμήσει.

Κατά την ελληνιστική εποχή, η Σμύρνη ανοικοδομείται (3ος αι. π.Χ.) στη θέση που ονομάστηκε «Νέα Σμύρνη» και γίνεται πόλη-πρότυπο, με ιπποδάμεια ρυμοτομία, αγορά, θέατρα και ναούς, έντονη πολιτική και θρησκευτική ζωή. Οι Ρωμαίοι της απέδωσαν τιμές ως πιστής συμμάχου και η πόλη μετατράπηκε σε σημαντικό διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της Μικράς Ασίας, με συνεχείς αναφορές στη θεά Ρώμη, τον Δία και τις αναδυόμενες θεότητες της ύστερης αρχαιότητας.

Η Σμύρνη κατάφερε να διατηρήσει μια σχετική αυτονομία και πολιτιστική συνέχεια, ακόμα και κατά τους δύσκολους αιώνες της ρωμαϊκής και υστερορωμαϊκής εποχής. Παρά τις καταστροφές από σεισμούς και επιδρομές, πάντα αναγεννιόταν, λειτουργώντας σαν κιβωτός του ελληνικού πνεύματος στην Ασία. Η ελληνοφωνία της δεν διακόπηκε ποτέ.

Αυτό το διαρκές νήμα ελληνικότητας, φιλοσοφίας, εμπορικότητας και κοσμοπολιτισμού ήταν που θα ευδοκιμήσει και θα κορυφωθεί αργότερα – στα χρόνια της οθωμανικής συνύπαρξης και της αστικής ακμής της κοινότητας. Η Σμύρνη, ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους, υπήρξε μια πρόγευση του τι μπορούσε να είναι ο Ελληνισμός: όχι μόνο γη, αλλά τρόπος του είναι.

Η οθωμανική Σμύρνη και η ελληνική παροικία

Η Σμύρνη, από τον 17ο αιώνα και εξής, διαμορφώνεται σε ένα από τα πιο κοσμοπολίτικα λιμάνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας – μια πόλη όπου συναντιούνται η Ανατολή και η Δύση, οι έμποροι του ευρωπαϊκού καπιταλισμού και οι κοινότητες της ελληνικής διασποράς, ο λόγιος Ελληνισμός και το ευρασιατικό παζάρι της καθημερινότητας. Δεν είναι η πρωτεύουσα του κράτους, αλλά είναι ίσως η πιο ζωντανή του βιτρίνα.

Η γέννηση μιας ελληνικής αστικής τάξης

Οι Έλληνες της Σμύρνης δεν είναι απλοί υπήκοοι της Πύλης. Είναι έμποροι, εκδότες, γιατροί, νομικοί, δάσκαλοι, τραπεζίτες. Από τη Χίο, τα Ψαρά, την Εύβοια, τη Σάμο, την Κωνσταντινούπολη, φτάνουν στην πόλη είτε για να ξεφύγουν από την καταπίεση είτε για να αναζητήσουν προκοπή. Σταδιακά χτίζουν μια νέα παροικία, με επίκεντρο τη συνοικία του Φραγκομαχαλά και του Μπαλικλί, όπου κυριαρχούν τα ελληνικά σχολεία, η Ορθοδοξία, η δημοτική και καθαρεύουσα γλώσσα, τα λογοτεχνικά σαλόνια και η επιχειρηματικότητα.

Η Σμύρνη γίνεται φυτώριο ελληνικής αστικής ταυτότητας, με βαθιά συνείδηση της εθνικής της υπόστασης, αλλά και με ευρωπαϊκή καλλιέργεια και τρόπους. Οι εφημερίδες («Αμάλθεια», «Μικρασιατικός Αστήρ»), οι μουσικές βραδιές με καντάδες, τα σχολεία, όπως η Ευαγγελική Σχολή, τα φιλανθρωπικά σωματεία, συγκροτούν ένα σύμπαν ελληνικό, αλλά όχι εθνικιστικό· ανοιχτό στον διάλογο και τις ανταλλαγές, χωρίς φοβικότητα.

Πολυγλωσσία, συνύπαρξη και αντιφάσεις

Η πόλη μιλούσε ελληνικά, τουρκικά, αρμένικα, ιταλικά, σεφαραδίτικα. Στα καφέ και τα ουζερί της παραλίας συναντούσες τον Έλληνα συμβολαιογράφο και τον Λεβαντίνο έμπορο, τον μουσουλμάνο αξιωματικό και τον Εβραίο τυπογράφο, την Ευρωπαία δασκάλα και την Ελληνίδα φιλόλογο.

Όμως, αυτή η καθημερινή συνύπαρξη δεν εξάλειψε τις ιστορικές εντάσεις. Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα εθνικά κινήματα του 19ου αιώνα και οι γενοκτονίες των Αρμενίων και των Ποντίων σκίασαν το σμυρναίικο ιδεώδες. Όσο κι αν άνθιζε πολιτιστικά, η Σμύρνη βρισκόταν στο στόχαστρο γεωπολιτικών μετασχηματισμών που υπερέβαιναν τις τοπικές ισορροπίες.

Ο σμυρναίικος Ελληνισμός ως πρότυπο

Αν κάτι ξεχωρίζει την ελληνική παροικία της Σμύρνης από άλλες αστικές κοινότητες του ίδιου καιρού (π.χ. της Θεσσαλονίκης ή της Αλεξάνδρειας), είναι η συγκερασμένη ταυτότητα του κοσμοπολίτη και του ριζωμένου. Οι Σμυρνιοί ήξεραν πού ανήκαν – ήταν Έλληνες, χριστιανοί, εξευρωπαϊσμένοι –, αλλά ταυτόχρονα είχαν πλήρη επίγνωση της θέσης τους μέσα σε μια πολυεθνική Ανατολή.

Η Σμύρνη ήταν, όπως έγραφαν οι ταξιδιώτες της εποχής, «η πιο ευρωπαϊκή πόλη της Ανατολής». Αυτό δεν σήμαινε μίμηση – σήμαινε συνδημιουργία ενός αστικού πολιτισμού με ρίζες και παγκοσμιότητα, με σεβασμό στην παράδοση και βλέμμα στο μέλλον.

Το «Παρίσι της Ανατολής»

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η Σμύρνη φτάνει στην ακμή της. Η ελληνική κοινότητα αριθμεί σχεδόν 150.000 ανθρώπους – με πλήρη αστική δομή: νοσοκομεία, λέσχες, εμπορικά επιμελητήρια, εκδοτικούς οίκους, φιλαρμονικές. Η μουσική, η γλώσσα, η αρχιτεκτονική, οι νοοτροπίες φανερώνουν μια κοινωνία μοντέρνα, κοσμοπολίτικη και αστικοποιημένη.

Το κλίμα αυτό συνθέτει μια πολιτισμική ευφορία με βαθιά ελληνική σφραγίδα – αλλά και με αίσθηση ιστορικής μοναδικότητας. Η Σμύρνη, μαζί με την Αλεξάνδρεια και την Κωνσταντινούπολη, συγκροτεί τον άξονα της ελληνικής εξωελλαδικής ταυτότητας.

Το τέλος μιας εποχής και η αρχή μιας μνήμης

Το καλοκαίρι του 1922, η Σμύρνη βρίσκεται στο κατώφλι της καταστροφής. Η Μικρασιατική Εκστρατεία έχει καταρρεύσει, ο ελληνικός στρατός υποχωρεί και η πόλη – προπύργιο του αστικού μικρασιατικού Ελληνισμού – παραδίδεται στις φλόγες. Στις 13 Σεπτεμβρίου, φωτιές ξεσπούν στις αρμενικές και ελληνικές συνοικίες. Ο οθωμανικός κόσμος εκδικείται όχι μόνο έναν αντίπαλο στρατό αλλά και μια μακρά πολιτισμική και οικονομική ακμή που συνδεόταν με τον Ελληνισμό.

Χιλιάδες σκοτώνονται ή πνίγονται στη θάλασσα προσπαθώντας να σωθούν· δεκάδες χιλιάδες άλλοι στοιβάζονται στα πλοία και εκτοπίζονται. Η Καταστροφή της Σμύρνης δεν είναι απλώς ένα τραύμα, είναι το οριστικό κλείσιμο μιας εποχής που κρατούσε αιώνες. Η Σμύρνη δεν ήταν μόνο ελληνική· αλλά το ελληνικό της στοιχείο ήταν η ψυχή της πόλης, η μορφή με την οποία ο Ελληνισμός είχε καταφέρει να δημιουργήσει μια κοσμοπολίτικη Μικρά Ασία, ένα χαρμάνι Ανατολής και Δύσης, πίστης και λογιοσύνης.

Η απώλεια δεν αφορά μόνο ανθρώπινες ζωές. Αφορά ένα ολόκληρο πολιτισμικό σύμπαν που δεν μεταφέρεται: την τοπική προφορά, τα ήθη και τις μουσικές, την αρχιτεκτονική της ξύλινης αυλής και του μωσαϊκού πατώματος, την ισορροπία του καφενείου και του καθολικού λυκείου, τη συμβίωση με τους άλλους.

Η Σμύρνη έγινε από τότε σύμβολο. Όχι της ισχύος, αλλά της απώλειας. Της ικανότητας του Ελληνισμού να δημιουργεί σε ξένη γη, και της βιαιότητας με την οποία μπορεί να ξεριζωθεί. Κι όμως, αυτή η απώλεια δεν σήμανε λήθη. Η μνήμη της Σμύρνης μεταφέρθηκε στην Ελλάδα, στους συνοικισμούς των προσφύγων, στη λαϊκή μουσική, στα παιδιά που μεγάλωσαν με ιστορίες για μια πόλη με «λεμονιές και γιασεμιά στην προκυμαία».

Αυτό το τέλος, που ήρθε με φωτιά, δεν ήταν μόνο ένα τραγικό γεγονός· ήταν και μια μετατροπή της Σμύρνης από τόπο σε ιδέα.

Το τέλος μιας εποχής και η αρχή μιας μνήμης

Τον Σεπτέμβριο του 1922, όλα αυτά τελειώνουν βίαια. Μετά την κατάρρευση του μετώπου και την είσοδο του τουρκικού στρατού, η Σμύρνη – σύμβολο του ελληνικού πολιτισμού στη Μικρά Ασία – παραδίδεται στις φλόγες. Οι ελληνικές και αρμενικές συνοικίες καίγονται. Οι πρόσφυγες στοιβάζονται στην προκυμαία, οι περισσότεροι προσπαθούν να σωθούν διά θαλάσσης. Το μεγάλο λιμάνι μετατρέπεται σε πλωτό νεκροταφείο.

Πέρα από τη φυσική απώλεια, η καταστροφή σηματοδοτεί την πνευματική εκρίζωση ενός κόσμου. Η Σμύρνη δεν ήταν απλώς πόλη – ήταν τρόπος ζωής. Το αστικό της ήθος, η πολιτισμική της πολλαπλότητα, το πνεύμα του ιωνικού κοσμοπολιτισμού, όλα χάθηκαν μαζί με τους ανθρώπους και τα σπίτια τους. Αυτό που απομένει είναι μια τραυματική μνήμη που μεταναστεύει στην Ελλάδα, στοιχειώνοντας επί δεκαετίες τη λογοτεχνία, τη μουσική, την πολιτική και τον συλλογικό βίο.

Διαβάστε επίσης:

Αλεξάνδρεια: Η Πόλη του Κόσμου και της Μνήμης

Αμερικανοί μετανάστες στη χώρα του Στάλιν

Πώς ο ήσυχος καρδινάλιος κατάφερε να γίνει Πάπας