Α΄ΜΕΡΟΣ

Υπάρχουν πόλεις που ζουν στη γεωγραφία και πόλεις που επιβιώνουν στη μνήμη. Η Κωνσταντινούπολη, για τον ελληνισμό, δεν είναι απλώς ένα ιστορικό κεφάλαιο· είναι η καρδιά μιας ταυτότητας, ο πνευματικός άξονας ενός πολιτισμού που ξεπέρασε τα κράτη και τις εποχές. Από την ίδρυσή της ως Νέα Ρώμη του Κωνσταντίνου, έως τη βυζαντινή της ακμή, την πτώση της και τον 20ό αιώνα των διωγμών, η Πόλη παραμένει ο κατεξοχήν τόπος του ελληνικού στοχασμού, της ελπίδας και της σιωπηρής αντοχής. Η Κωνσταντινούπολη είναι η εσώτερη πατρίδα ενός λαού που δεν την εγκατέλειψε ποτέ, ακόμη κι όταν εκτοπίστηκε.

Η αρχή μιας αυτοκρατορικής ιδέας

Η ιστορία της Κωνσταντινούπολης δεν ξεκινά απλώς με ένα σχέδιο επέκτασης· ξεκινά με την πιο τολμηρή πράξη πολιτικής φαντασίας στην ύστερη Αρχαιότητα. Το 330 μ.Χ. ο Μέγας Κωνσταντίνος ιδρύει πάνω στο παλιό Βυζάντιο μια νέα πρωτεύουσα. Την ονομάζει Nova Roma, αλλά όλοι θα τη λένε Πόλη, η Πόλη.

Ήταν η πρώτη φορά που μια πρωτεύουσα σχεδιάστηκε για να συμβολίζει κάτι παγκόσμιο, όχι απλώς διοικητικό. Ήταν ρωμαϊκή στη δομή της, αλλά ήδη ελληνική στη γλώσσα και την πνευματική προοπτική της. Ο χριστιανισμός, που νομιμοποιείται από τον ίδιο τον Κωνσταντίνο, δεν είναι πλέον αίρεση· γίνεται συμμέτοχος στην αυτοκρατορική εξουσία. Η Πόλη θεμελιώνεται με ναούς, φόρα, υδραγωγεία, αλλά και την υπόσχεση πως θα γίνει ο νέος κόσμος του πολιτισμού και της πίστης.

Το κέντρο του μεσαιωνικού ελληνισμού

Για έντεκα αιώνες, η Κωνσταντινούπολη υπήρξε ο αδιαμφισβήτητος άξονας του ορθόδοξου ελληνισμού και της πνευματικής Ευρώπης της Ανατολής. Η Αυτοκρατορία που κυβέρνησε – αυτό που ονομάζουμε σήμερα Βυζάντιο – δεν ήταν απλώς συνέχεια της Ρώμης· ήταν μια νέα οικουμένη, με χριστιανική κοσμοαντίληψη και ελληνικό πνεύμα.

Η Αγία Σοφία, που ανεγέρθηκε από τον Ιουστινιανό το 537, δεν ήταν μόνο ναός· ήταν πύλη μεταξύ ουρανού και γης, μνημείο τεχνολογίας, τέχνης και θεολογικής σκέψης. Οι μεγάλοι λόγιοι της Πόλης – ο Φώτιος, ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο Μιχαήλ Ψελλός – έκαναν τα ελληνικά τη γλώσσα της σκέψης και της πίστης.

Οι αυτοκράτορες, από τον Ηράκλειο έως τους Κομνηνούς, κυβερνούσαν έναν κόσμο με πολύχρωμο χαρακτήρα, αλλά με ελληνική καρδιά. Η Πόλη ήταν διπλωματική σκακιέρα, οικονομικό δίκτυο, πνευματική μητρόπολη. Από τον Καύκασο μέχρι τη Σικελία, και από τη Συρία μέχρι τον Δούναβη, όποιος μιλούσε ελληνικά, όποιος κοινωνούσε στην ορθόδοξη εκκλησία, όποιος άκουγε τον ψαλμό και διάβαζε το «Οψέποτε βασιλεύσεις», είχε στραμμένο το βλέμμα του προς την Πόλη.

Η στιγμή που η Ιστορία παγώνει

Η 29η Μαΐου 1453 δεν είναι μια απλή ημερομηνία στο ημερολόγιο των εθνών· είναι μια σχισμή στον ιστορικό χρόνο. Εκείνη την ημέρα η Άλωση της Κωνσταντινούπολης δεν σήμανε απλώς την κατάρρευση ενός κράτους ή την ήττα ενός στρατού. Ήταν η συντριβή ενός κόσμου – ενός τρόπου ζωής, μιας κοσμοθεωρίας, ενός πολιτισμού που είχε κρατήσει αναμμένη τη φλόγα της ρωμαϊκής, ελληνικής και χριστιανικής παράδοσης για πάνω από χίλια χρόνια.

Ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, νεαρός και φιλόδοξος, δεν εισβάλλει απλώς σε μια πόλη. Μπαίνει σε ένα έπος. Διαβαίνει τις πύλες όχι μόνο της Πόλης αλλά και της Ιστορίας, τη στιγμή που αυτή παγώνει. Η Αγία Σοφία, το υπέρτατο σύμβολο της Ορθοδοξίας και της αυτοκρατορικής συνέχειας, μετατρέπεται εν ριπή οφθαλμού σε τζαμί· οι θόλοι της δεν αντηχούν πλέον χερουβικούς ύμνους, αλλά τις φωνές του μουεζίνη. Τα παλάτια λεηλατούνται, οι βιβλιοθήκες σωπαίνουν, τα χέρια που έγραφαν και τεκμηρίωναν πολιτισμό δένονται ή σφαγιάζονται. Ένας ολόκληρος πολιτισμικός ορίζοντας αποσύρεται πίσω από το παραπέτασμα της ήττας.

Ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, ο τελευταίος αυτοκράτορας, δεν παραδίδεται. Πεθαίνει πολεμώντας, με το σπαθί στο χέρι, ενσαρκώνοντας την ιδέα πως το Βυζάντιο μπορεί να πέφτει, αλλά δεν παραδίδεται αμαχητί. Από εκείνη τη στιγμή και στο εξής, παύει να είναι ιστορικό πρόσωπο και γίνεται μύθος: ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς, κρυμμένος κάπου στην Πόλη, αναμένοντας το κάλεσμα της Ανάστασης του Γένους. Η απουσία του γίνεται παρουσία· το τέλος του γίνεται αρχή ενός συλλογικού ονείρου.

Η ελληνική συνείδηση δεν αντιμετωπίζει την Άλωση ως απώλεια, αλλά ως τραύμα που μετασχηματίζεται σε μνήμη δημιουργική. Η Πόλη, παρότι χαμένη γεωγραφικά, κατοικεί έκτοτε στην προσευχή, στη γλώσσα, στον θρήνο του λαού, στα δημοτικά τραγούδια, στα παραμύθια, στα εικονίσματα και στις παρακλήσεις. Δεν ανήκει πια στην Ιστορία, αλλά στη μυθική γεωγραφία της καρδιάς. Γίνεται ο τόπος που μας λείπει επειδή μας ορίζει, το σημείο γύρω από το οποίο οργανώνεται ο πόθος, η πίστη και η ελπίδα της εθνικής ανάτασης.

Η στιγμή εκείνη, η στιγμή που η Ιστορία παγώνει, δεν είναι μόνο το τέλος μιας εποχής. Είναι και η αρχή ενός διαρκούς μέλλοντος – ενός ονείρου που δεν ξεχνά, ενός τραγουδιού που δεν σβήνει, μιας προσευχής που ακόμα ψιθυρίζεται: «Πάλι με χρόνους, με καιρούς…».

Οθωμανική Κωνσταντινούπολη

Φαναριώτες και παιδεία

Μετά την Άλωση, η Κωνσταντινούπολη αλλάζει πρόσωπο αλλά όχι ψυχή. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία την καθιστά πρωτεύουσά της, τη μεταμορφώνει σε κέντρο ισχύος και διοίκησης, αλλά η ελληνική της μνήμη δεν υποχωρεί – φωλιάζει, αντίθετα, στις εστίες των κοινοτήτων, στα μυστικά σχολειά, στα πατριαρχεία, στις σκιές των μεγάλων οικιών του Φαναρίου. Η νέα πραγματικότητα είναι αυτή της συμβίωσης εν υποταγή· και σ’ αυτό το πλαίσιο γεννιέται ένας ελληνισμός που γνωρίζει να επιβιώνει χωρίς να αφομοιώνεται.

Οι Φαναριώτες – η ελληνορθόδοξη αριστοκρατία της Πόλης – παίζουν τον ρόλο του ενδιάμεσου μεταξύ κατακτητή και κατακτημένου. Εγγράμματοι, μορφωμένοι, πολύγλωσσοι, καλλιεργούν έναν ιδιότυπο διαφωτισμό σε συνθήκες ανελευθερίας. Είναι οι διερμηνείς του Σουλτάνου, οι διοικητές στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά ταυτόχρονα και οι φορείς της ελληνικής γραμματείας, οι προστάτες της παιδείας και της γλώσσας. Στις αυλές τους δεν ακμάζει μόνο η πολιτική τέχνη της επιβίωσης, αλλά και η λόγια παράδοση: μεταφράσεις, σχολιασμοί, φιλοσοφικά εγχειρήματα, ιστοριογραφία.

Γύρω από το Οικουμενικό Πατριαρχείο οργανώνεται ένα δίκτυο ελληνικής παιδείας που σώζει την πολιτισμική ταυτότητα του Γένους. Οι σχολές του Γένους – η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Πατριαρχικό Τυπογραφείο, οι ακαδημίες που ξεπηδούν σε Φανάρι, Χίο, Ιωάννινα, Σμύρνη – δεν είναι απλώς σχολεία. Είναι φρούρια αντίστασης μέσα στο σώμα της Αυτοκρατορίας. Εκεί διδάσκεται ο Όμηρος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, η Εκκλησιαστική Παράδοση – μαθαίνεται η γλώσσα και η σκέψη που κάποτε είχε φτάσει ώς τις αυλές των Ρωμαίων.

Οι Φαναριώτες υπήρξαν αμφιλεγόμενοι· για άλλους συμβιβασμένοι διαχειριστές της οθωμανικής επιβολής, για άλλους οι αναγκαίοι μεσολαβητές που διέσωσαν τη συνέχεια. Μα πάνω απ’ όλα υπήρξαν εκείνοι που απέδειξαν πως παιδεία και εξουσία, όταν υπηρετούν την επιβίωση ενός λαού, μπορούν να συγκατοικήσουν ακόμη και υπό τον ίσκιο της ημισελήνου.

Η Κωνσταντινούπολη της Οθωμανικής περιόδου δεν είναι πια η Πόλη των Βυζαντινών, αλλά παραμένει το κέντρο ενός αφανούς ελληνισμού: αφανούς μεν, αλλά ανθεκτικού, πολυμήχανου, εσωτερικού και ελπιδοφόρου. Μέσα από τις αυλές των Φαναριωτών, τα στενά των ελληνικών συνοικιών, τις σχολές και τα κρυφά τυπογραφεία, η Πόλη εξακολουθεί να παράγει ένα είδος πολιτισμικού αντιλόγου απέναντι στην Ιστορία. Έναν αντίλογο που, όταν έρθει η ώρα, θα πυροδοτήσει και την ιδέα της εθνικής αναγέννησης.

(συνεχίζεται)

Διαβάστε επίσης:

Σμύρνη: Ιωνικό πνεύμα και μακραίωνη συνέχεια

Αλεξάνδρεια: Η Πόλη του Κόσμου και της Μνήμης

Αμερικανοί μετανάστες στη χώρα του Στάλιν