Εκεί όπου τελειώνει ο μεσαιωνικός κόσμος των θεαματικών βασανιστηρίων και των δημόσιων εκτελέσεων, αρχίζει η πιο σύγχρονη εποχή του θεσμοθετημένου θανάτου. Από τις πυρές και τις αγχόνες των πλατειών, η Δικαιοσύνη μετακινείται στα κρατικά αρχεία, τα εκτελεστικά αποσπάσματα και, αργότερα, στα ψυχρά δωμάτια των φυλακών.

Όμως η φιγούρα του δημίου επιμένει, άλλοτε φανερή και άλλοτε σιωπηλή, μα πάντα παρούσα. Το δεύτερο μέρος της αφήγησής μας παρακολουθεί τη διαδρομή αυτών των ανθρώπων από τη νεότερη Ευρώπη έως τις μέρες μας· ανθρώπων που δεν δίκαζαν, δεν τιμωρούσαν, αλλά εκτελούσαν, για λογαριασμό της πολιτείας, με εντολή της Ιστορίας.

Σε κάθε κοινωνία που θέσπισε τη θανατική ποινή ως έσχατο μέσο απονομής δικαιοσύνης, υπήρχε πάντοτε μια σκιώδης φιγούρα που την έφερνε εις πέρας. Ο δήμιος, εκείνος που καλείτο να κόψει το νήμα της ζωής στο όνομα του νόμου – υπήρξε επίσημο και θεσμοθετημένο πρόσωπο για αιώνες, στην Ευρώπη και αλλού. Δεν ήταν εγκληματίας ούτε τιμωρός από ιδία βούληση· ήταν ο τελευταίος λειτουργός της κρατικής μηχανής, εκεί όπου η ποινή του δικαστηρίου έβρισκε την ωμή εφαρμογή της.

Η ύπαρξη του δημίου ήταν άρρηκτα δεμένη με την ίδια τη διατήρηση της θανατικής ποινής. Στην Ευρώπη, η σταδιακή κατάργηση αυτής της ποινής κατά τον 20ό αιώνα οδήγησε στη σταδιακή εξαφάνιση και του ίδιου του επαγγέλματος. Ωστόσο, οι τελευταίοι δήμιοι δεν εξέλιπαν απλώς μέσα στη λήθη, μερικοί απ’ αυτούς άφησαν πίσω τους ιστορίες, μαρτυρίες, ενίοτε και υπαρξιακούς στοχασμούς.

Ευρωπαϊκή διαδρομή

Στη Γαλλία, χώρα όπου η γκιλοτίνα αποτέλεσε το κατεξοχήν όργανο της κρατικής εκτέλεσης, ο θεσμός του δημίου διατηρήθηκε μέχρι και το 1977. Ο τελευταίος που εκτέλεσε καταδίκους, ο Marcel Chevalier, διατήρησε χαμηλό προφίλ και αποσύρθηκε λίγο πριν από την οριστική κατάργηση της θανατικής ποινής το 1981. Πριν απ’ αυτόν, ο Charles-Henri Sanson (της δυναστείας δημίων των Sanson) σημάδεψε ανεξίτηλα την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης: ήταν εκείνος που εκτέλεσε τον Λουδοβίκο ΙΣΤ’ και τη Μαρία Αντουανέτα. Επρόκειτο για έναν άνθρωπο μορφωμένο, σχεδόν τραγικό, εγκλωβισμένο στη μοίρα της οικογενειακής του κληρονομιάς…

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Albert Pierrepoint υπηρέτησε ως δήμιος για σχεδόν 25 χρόνια, εκτελώντας περίπου 400 ανθρώπους, ανάμεσά τους και ναζί εγκληματίες πολέμου. Ωστόσο, μετά την αποχώρησή του, δήλωσε δημόσια την αμφιβολία του για το κατά πόσον η θανατική ποινή αποτρέπει το έγκλημα.

Ο Άλμπερτ Πιερπόιντ (1905-1992) ήταν Άγγλος δήμιος, ο οποίος εκτέλεσε περισσότερους από 400 ανθρώπους που είχαν καταδικαστεί για διάφορα εγκλήματα και τους είχε επιβληθεί η θανατική ποινή.

Στη Γερμανία, η δυτική πλευρά κατήργησε τη θανατική ποινή με το Σύνταγμα του 1949, ενώ στην ανατολική η τελευταία εκτέλεση έγινε το 1981. Εδώ, όμως, ξεχωρίζει μια μορφή από παλαιότερους αιώνες: ο Franz Schmidt, ο δήμιος της Νυρεμβέργης (1573-1617), που με το ημερολόγιό του άφησε πολύτιμη μαρτυρία. Στις σελίδες του καταγράφονται με σχεδόν τελετουργική ψυχραιμία οι 361 εκτελέσεις και οι τιμωρίες που επέβαλε. Ήταν, κατά τους σύγχρονούς του, ένας «ευγενής δήμιος»· σπάνιος συνδυασμός αυστηρότητας και ανθρώπινης κατανόησης.

Η ελληνική σιωπή

Στην Ελλάδα, η τελευταία εκτέλεση με εκτελεστικό απόσπασμα πραγματοποιήθηκε το 1972, σε μια περίοδο έντονων πολιτικών διώξεων. Η θανατική ποινή καταργήθηκε de facto το 1993 και de jure το 2004, με την κύρωση του Πρωτοκόλλου 13 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Οι δήμιοι ήταν δημόσιοι υπάλληλοι, υπό συνθήκες απόλυτης ανωνυμίας. Συχνά προέρχονταν από τα περιθώρια: καταδικασμένοι που αντάλλαξαν την ποινή τους με αυτή τη μακάβρια «θέση».

Ο Βασίλειος Βλάχος, ο πιο γνωστός ίσως από αυτούς, υπήρξε ενεργός στα χρόνια του Εμφυλίου και λίγο μετά. Έλαβε μέρος σε εκατοντάδες εκτελέσεις, κυρίως πολιτικών κρατουμένων. Φτωχός, αθέατος, απαξιωμένος, αποτέλεσε μέρος ενός μηχανισμού όπου η εκδίκηση ντυνόταν τον μανδύα της έννομης τάξης.

ΗΠΑ και άλλες χώρες

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η θανατική ποινή παραμένει σε ισχύ σε πολλές πολιτείες. Όμως το επάγγελμα του δημίου, όπως ήταν γνωστό στην Ευρώπη, δεν υφίσταται επισήμως: τις εκτελέσεις (κυρίως με θανατηφόρα ένεση) αναλαμβάνουν ανώνυμοι σωφρονιστικοί υπάλληλοι. Ο τελευταίος δημόσιος απαγχονισμός έλαβε χώρα το 1936. Από τότε, η εκτέλεση γίνεται πίσω από κλειστές πόρτες.

Αντίστοιχα, σε χώρες όπως η Κίνα, το Ιράν ή η Σαουδική Αραβία, η θανατική ποινή εφαρμόζεται ακόμη. Οι δήμιοι υπάρχουν, αλλά δεν εμφανίζονται δημόσια· ούτε ως πρόσωπα ούτε ως θεσμός. Είναι εργαλεία ενός συστήματος που συνεχίζει να τιμωρεί με θάνατο, συχνά χωρίς δημόσιο έλεγχο ή διαφάνεια…

Ένα επάγγελμα εκτός ιστορίας ή στο κέντρο της;

Οι δήμιοι δεν ήταν απλώς εκτελεστές· ήταν τα χέρια του κράτους σε στιγμές ακραίας επιβολής. Οι περισσότεροι έζησαν στο περιθώριο, άλλοι έγιναν διαβόητοι ή ιστορικές μορφές. Πάντοτε όμως κουβαλούσαν μια τραγική αντίφαση: ήταν απαραίτητοι σε συστήματα που τιμωρούσαν με θάνατο, την ώρα που η ίδια η κοινωνία τούς απέρριπτε ηθικά.

Δεν υπήρξαν όργανα του Κακού, αλλά σιωπηλοί λειτουργοί μιας ιδιότυπης τελετουργίας εξιλέωσης. Στις πλάτες τους εγγράφεται η αδυναμία της ανθρώπινης κοινότητας να συγχωρήσει και να λυτρώσει. Και το ερώτημα παραμένει: ήταν οι δήμιοι οι τελευταίοι υπηρέτες της Δικαιοσύνης ή οι πρώτοι μάρτυρες της αποτυχίας της;

*Ο Φραντς Σμιτ (1555-1634), επίσης γνωστός ως Μάιστερ Φραντς, ήταν δήμιος στο Χοφ από το 1573 έως τον Απρίλιο του 1578 και από την 1η Μαΐου 1578 έως το τέλος του 1617 ήταν ο δήμιος της Νυρεμβέργης. Άφησε ένα ημερολόγιο στο οποίο κατέγραψε λεπτομερώς τις 361 εκτελέσεις που πραγματοποίησε κατά τη διάρκεια της 45χρονης καριέρας του.

Διαβάστε επίσης:

Οι Υπηρέτες της Τιμωρίας / Α’ Μέρος – Δήμιοι, βασανιστές και οι αθέατοι εκτελεστές του μεσαιωνικού δικαίου

Μεσαιωνικά επαγγέλματα που σίγησαν – Μέρος δεύτερο

Κωνσταντινούπολη: Η Πόλη που κατοικεί ακόμη μέσα μας