Η τέχνη του divide et impera

Από τον 4ο έως τον 15ο αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία βρέθηκε περικυκλωμένη από ισχυρούς εχθρούς: Πέρσες, Άραβες, Βούλγαρους, Σλάβους, Λατίνους της Δύσης, και, στο τέλος, τους Οθωμανούς. Η Ρώμη είχε επιβιώσει με λεγεώνες και χρυσό και το Βυζάντιο, κληρονόμος της, έπρεπε να επινοήσει νέα μέσα για να διατηρηθεί.

Η αυτοκρατορία δεν διέθετε ατέλειωτα στρατεύματα, οι οικονομικοί της πόροι ήταν περιορισμένοι και οι παρατεταμένοι πόλεμοι την εξουθένωναν. Η απάντηση ήταν η διπλωματία, όχι ως παθητική διαχείριση αλλά ως ενεργητικό, επιθετικό όπλο. Οι Βυζαντινοί τελειοποίησαν την τέχνη του «διαίρει και βασίλευε» (divide et impera), δημιουργώντας συμμαχίες, προκαλώντας ρήξεις στους αντιπάλους τους και χρησιμοποιώντας τη γλώσσα και την τελετουργία ως όπλα εξίσου ισχυρά με το ξίφος.

Οι Πέρσες

Από τον 4ο έως τον 7ο αιώνα ο κύριος ανταγωνιστής του Βυζαντίου στην Ανατολή ήταν η Σασσανιδική Περσία. Οι Βυζαντινοί δεν πολεμούσαν τους Πέρσες αδιάκοπα, αντίθετα, χρησιμοποιούσαν συνθήκες ειρήνης για να ανασυνταχθούν και δώρα ή πρεσβείες για να καθυστερούν την εκστρατεία του αντιπάλου.

Η ειρήνη του 532, η λεγόμενη «Αιώνια ειρήνη» μεταξύ Ιουστινιανού Α’ και Χοσρόη Α’, ήταν χαρακτηριστικό παράδειγμα: η Κωνσταντινούπολη πλήρωσε ετήσιο φόρο σε χρυσό, αλλά εξασφάλισε δεκαετή παύση πολέμου χρησιμοποιώντας την για να ολοκληρώσει τις κατακτήσεις της στη Δύση. Παράλληλα οι Βυζαντινοί δεν δίσταζαν να ενθαρρύνουν τους Άραβες ή τους Χαζάρους να επιτίθενται στα περσικά σύνορα, ώστε να αποδυναμώνονται οι Πέρσες χωρίς να εμπλέκονται άμεσα οι ίδιοι.

Οι Άραβες

Μετά τις αραβικές κατακτήσεις του 7ου αιώνα, η αυτοκρατορία βρέθηκε σε αμυντική θέση. Οι Άραβες έφθασαν δύο φορές στις πύλες της Κωνσταντινούπολης (674 – 678, 717 – 718), αλλά η ήττα τους, ιδίως το 717 – 718 υπό τον Λέοντα Γ’, δεν οφειλόταν μόνο στα τείχη και το υγρό πυρ, αλλά και σε διπλωματικούς ελιγμούς.

Οι Βυζαντινοί εξασφάλισαν τη βοήθεια των Βουλγάρων του Τερβέλ, που επιτέθηκαν στα αραβικά στρατόπεδα, αποδεκατίζοντας τον αντίπαλο. Στους επόμενους αιώνες η Κωνσταντινούπολη χρησιμοποίησε ανταλλαγές αιχμαλώτων, εμπορικές συμφωνίες και ακόμη και θρησκευτικό διάλογο για να περιορίσει την αραβική απειλή.

Οι Σλάβοι και οι Βούλγαροι

Στα βαλκανικά σύνορα οι Βυζαντινοί ήρθαν αντιμέτωποι με κύματα Σλάβων εποίκων και, αργότερα, με οργανωμένα βουλγαρικά κράτη. Εδώ η πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» έλαβε πιο άμεση μορφή. Η Κωνσταντινούπολη συχνά αναγνώριζε έναν ηγεμόνα για να τον νομιμοποιήσει, ενώ μυστικά υποστήριζε τον αντίπαλό του.

Ο Νικηφόρος Α’ και ο Λέων ΣΤ’ ο Σοφός ενίσχυσαν την παρουσία Βυζαντινών ιεραποστόλων, φέρνοντας τους Σλάβους στον ορθόδοξο χριστιανισμό και αποδυναμώνοντας την επιρροή ξένων δυνάμεων. Οι γάμοι μεταξύ βυζαντινών πριγκίπων και βουλγαρικών οικογενειών ήταν συχνά περισσότερο πολιτικές συμφωνίες παρά οικογενειακές ενώσεις.

Οι Λατίνοι

Μετά την Α’ Σταυροφορία (1096 – 1099), το Βυζάντιο αναγκάστηκε να ισορροπεί ανάμεσα στην ανάγκη για στρατιωτική βοήθεια και τον φόβο της λατινικής επιβουλής. Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός δέχθηκε τους σταυροφόρους στην Κωνσταντινούπολη με τελετουργική μεγαλοπρέπεια, εξασφαλίζοντας όρκους υποταγής πριν τους αφήσει να συνεχίσουν προς την Ανατολή.

Η ίδια τεχνική χρησιμοποιήθηκε με τις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις: Βενετούς, Γενουάτες και Πιζάνους. Η Κωνσταντινούπολη τους παραχωρούσε εμπορικά προνόμια με αντάλλαγμα την υποστήριξή τους και όταν οι Βενετοί γίνονταν υπερβολικά ισχυροί, ενίσχυε τους Γενουάτες για να ισορροπήσει την κατάσταση, και το αντίστροφο. Αυτό το παιχνίδι, ωστόσο, κατέληξε να φθείρει την ίδια την οικονομία της αυτοκρατορίας.

Η τελετουργία ως όπλο

Η βυζαντινή διπλωματία δεν περιοριζόταν σε συνθήκες και δώρα. Η τελετουργία και το πρωτόκολλο ήταν όπλα εξίσου αποτελεσματικά. Η υποδοχή ενός ξένου ηγεμόνα, η σειρά καθίσματος σε μιαν αίθουσα, το αν θα φορούσε ο αυτοκράτορας την πορφύρα ή απλό ιμάτιο, όλα είχαν βαθιά πολιτική σημασία.

Ξένοι πρεσβευτές συχνά επέστρεφαν στις πατρίδες τους εντυπωσιασμένοι ή ταπεινωμένοι, ανάλογα με την επιθυμία της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, η εικόνα της πανίσχυρης, πολιτισμένης και θεόσταλτης αυτοκρατορίας λειτουργούσε ως ψυχολογικό όπλο.

Η τελευταία πράξη: Οθωμανοί και απεγνωσμένες ισορροπίες

Στον 14ο και 15ο αιώνα η βυζαντινή διπλωματία στράφηκε στην προσπάθεια να ισορροπήσει μεταξύ Οθωμανών και Λατίνων. Ο Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος και οι διάδοχοί του άλλοτε ζητούσαν βοήθεια από την οθωμανική αυλή, άλλοτε ταξίδευαν στη Ρώμη ή στη Βενετία για να εξασφαλίσουν στρατιωτική υποστήριξη με αντάλλαγμα την ένωση των Εκκλησιών.

Η πολιτική αυτή κέρδιζε χρόνο, αλλά δεν μπορούσε πλέον να αποτρέψει το αναπόφευκτο. Το 1453, η τέχνη του divide et impera έφτασε στο τέλος της μαζί με την ίδια την αυτοκρατορία.

Επίλογος: Το ξίφος και το χαμόγελο

Η διπλωματία του Βυζαντίου ήταν ένα περίπλοκο παιχνίδι ισορροπιών, όπου ο αντίπαλος συχνά μετατρεπόταν σε σύμμαχο και ο σύμμαχος σε αντίπαλο. Αυτή η τακτική ακολουθούσε στρατηγική ψυχολογίας, οικονομίας και πολιτισμού. Με αυτήν την τέχνη, η αυτοκρατορία έζησε σχεδόν χίλια χρόνια περισσότερο χάρη στην ικανότητα των λογίων και των αυλικών της να κινούν πιόνια, παρά στη δύναμη των στρατών της.

Παράρτημα πηγών

1. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, «Περί Βασιλείου Τάξεως»

«Ο δε βασιλεύς, εν τη τάξει των βαρβάρων, πρώτον μεν ενίσχυσεν τον σύμμαχον, ίνα τον εχθρόν ασθενήσει».

Περιγράφει την αρχή της ισορροπίας δυνάμεων.

2. Θεοφάνης ο Ομολογητής, «Χρονογραφία»

Αναφορά στη συμμαχία Βυζαντινών και Βουλγάρων κατά την αραβική πολιορκία του 717 – 718.

3. Άννα Κομνηνή, «Αλεξιάς»

«Τους Λατίνους, άλλοτε φίλους και άλλοτε πολεμίους, ο πατήρ μου με λόγον και τάξιν εκράτησε».

Σχόλιο της Άννας για την πολιτική του Αλεξίου Α’.

4. Γεώργιος Σφραντζής, «Χρονικόν»

Περιγραφή των διαπραγματεύσεων με τους Οθωμανούς και τους Λατίνους λίγο πριν από την Άλωση.

5. Νικηφόρος Γρηγοράς, «Ρωμαϊκή Ιστορία»

Σημειώνει τη χρήση των εμπορικών προνομίων ως μέσου ελέγχου των ιταλικών ναυτικών δημοκρατιών.

Διαβάστε επίσης:

ΚΚΕ: Η στάση του απέναντι στην αναδιάταξη του πολιτικού συστήματος στην πορεία προς το 22ο Συνέδριο

Τρία σενάρια για την Ουκρανία: Ο υβριδικός πόλεμος και οι αυξημένες πιθανότητες για μεγάλη παράταση των συγκρούσεων

Αλέξης Τσίπρας: Στοχεύει σε νέα ακροατήρια ποντάρει στην ανανέωση – Κίνδυνος ρευστοποίησης για ΣΥΡΙΖΑ, στάση αναμονής από ΝΕΑΡ