Για τον Βυζαντινό, τα Χριστούγεννα, έκτος από γιορτή της Γεννήσεως του Χριστού, ήταν και ένα γεγονός που αναδείκνυε την ίδια την αυτοκρατορική κοσμοαντίληψη. Η Αγία Σοφία, ο «ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας», που οικοδομήθηκε επί Ιουστινιανού, ήταν ο καθεδρικός ναός της Κωνσταντινούπολης και ταυτόχρονα το θεολογικό και πολιτικό κέντρο της αυτοκρατορίας. Εδώ, η χριστουγεννιάτικη λειτουργία μετατρεπόταν σε μεγαλοπρεπή επίδειξη της ενότητας ανάμεσα στην Εκκλησία και την Αυτοκρατορία, ενώπιον Θεού και ανθρώπων.

Η προετοιμασία

Η χριστουγεννιάτικη ημέρα ξεκινούσε για τον αυτοκράτορα από τα ανάκτορα. Ντυμένος με την πορφύρα και στεφανωμένος με το διάδημα, ο ηγεμόνας κατευθυνόταν προς την Αγία Σοφία συνοδευόμενος από τον αυλικό του κύκλο, τους συγκλητικούς, τους αξιωματούχους και την αυτοκρατορική φρουρά. Οι δρόμοι ανάμεσα στο Μέγα Παλάτιο και τον ναό είχαν στολιστεί με λάβαρα και πολυτελή υφάσματα, ενώ πλήθη συγκεντρώνονταν για να δουν την πομπή.

Οι καμπάνες της Αγίας Σοφίας ηχούσαν ήδη από την παραμονή, καλώντας τους πιστούς. Η ατμόσφαιρα ήταν διαποτισμένη με το άρωμα του λιβανιού και την αίσθηση προσμονής. Ο ναός είχε καθαριστεί και στολιστεί με καινούργια υφάσματα, τα χρυσά καντήλια έλαμπαν και οι ασημένιες λυχνίες φώτιζαν τα ψηφιδωτά, που αντανακλούσαν τις φλόγες, κάνοντας τις μορφές των αγίων να μοιάζουν ζωντανές.

Η λειτουργία των Χριστουγέννων

Η Θεία Λειτουργία της ημέρας ήταν εκείνη του Μεγάλου Βασιλείου, όπως οριζόταν από το τυπικό. Ο πατριάρχης, με αρχιερατικά άμφια διακοσμημένα με χρυσές παραστάσεις της Γέννησης, προχωρούσε από το άγιο βήμα, ενώ οι ψάλτες εναλλάσσονταν στους χορούς, αποδίδοντας τα προεόρτια τροπάρια και τον ύμνο «Η Γέννησίς Σου, Χριστέ ο Θεός ημών…».

Η παρουσία του αυτοκράτορα στην τελετή δεν ήταν παθητική. Σε ορισμένα σημεία της λειτουργίας, ο ηγεμόνας σηκωνόταν, ευλογούσε τον λαό και λάμβανε συμβολικά τον άρτο και τον οίνο. Η στιγμή αυτή έστελνε το σαφές μήνυμα πως η εξουσία του προερχόταν από τον Θεό και επιβεβαιωνόταν μέσα στη λειτουργική κοινότητα.

Η γιορτή των Χριστουγέννων ως επίδειξη ισχύος

Τα Χριστούγεννα στην Αγία Σοφία ήταν και δημόσιο θέαμα ισχύος. Η παρουσία ξένων πρεσβευτών στην αυτοκρατορική λότζια* ήταν μέρος της διπλωματικής σκηνοθεσίας. Βενετοί, Άραβες, Βούλγαροι ή Ρώσοι πρέσβεις γίνονταν μάρτυρες μιας τελετής που απέπνεε σταθερότητα και μεγαλείο.

Η ίδια η πομπή του αυτοκράτορα προς και από την Αγία Σοφία ήταν μια ζωντανή αναπαράσταση της ιδέας ότι ο ηγεμόνας ήταν ο επίγειος αντιπρόσωπος του Χριστού, που γεννήθηκε για να φέρει την ειρήνη και την τάξη. Κάθε χειρονομία, κάθε ύφασμα, κάθε ψαλμός ήταν προσεκτικά επιλεγμένος για να ενισχύσει αυτό το μήνυμα.

Η Γέννηση ως επιβεβαίωση της κοσμικής τάξης

Στη βυζαντινή θεολογία, η Γέννηση του Χριστού ήταν το γεγονός που ενσάρκωνε τη συμφιλίωση Θεού και ανθρώπων. Η παρουσία του αυτοκράτορα μέσα στον ναό την ημέρα αυτή, πλαισιωμένου από τον πατριάρχη και την ιεραρχία, ερμηνευόταν ως αντανάκλαση της αρμονίας του ουράνιου και του επίγειου βασιλείου.

Οι ύμνοι και τα αναγνώσματα της ημέρας τόνιζαν το φως που έλαμψε «εν σκότει», μια εικόνα που είχε και πολιτική βαρύτητα για μια αυτοκρατορία που έβλεπε τον εαυτό της ως φάρο αλήθειας σε έναν ασταθή κόσμο.

Οι μαρτυρίες των πηγών

Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, στο «Περί Βασιλείου Τάξεως», περιγράφει με λεπτομέρειες την πορεία του αυτοκράτορα προς την Αγία Σοφία, την υποδοχή από τον κλήρο και την τελετουργική διάταξη μέσα στον ναό. Άλλες πηγές, όπως τα τυπικά της Μεγάλης Εκκλησίας, διασώζουν τα ακριβή αναγνώσματα, τους ύμνους και τις κινήσεις της ακολουθίας. Οι περιγραφές τους ζωντανεύουν μια τελετή όπου το ιερό και το πολιτικό ήταν αξεχώριστα.

Η μνήμη μιας αυτοκρατορικής γιορτής

Τα Χριστούγεννα στην Αγία Σοφία ήταν μια θρησκευτική εορτή αλλά και η ετήσια αναπαράσταση του ίδιου του βυζαντινού κοσμοειδώλου. Ο λαός έβλεπε την ενότητα του κράτους και της Εκκλησίας, οι ξένοι αντιπρόσωποι γίνονταν μάρτυρες της δόξας της Κωνσταντινούπολης και ο αυτοκράτορας επιβεβαίωνε τον ρόλο του ως συνδετικού κρίκου ανάμεσα στον ουρανό και τη γη.

Ακόμη και μετά την Άλωση, η εικόνα αυτής της χριστουγεννιάτικης λειτουργίας έμεινε στη μνήμη ως σύμβολο μιας εποχής όπου η γιορτή της Γεννήσεως ήταν και η γιορτή της ίδιας της αυτοκρατορίας.

Τα Χριστούγεννα του 1452

Η Αγία Σοφία είχε γνωρίσει αμέτρητες χριστουγεννιάτικες λειτουργίες στους αιώνες της δόξας της, με τον αυτοκράτορα να πορεύεται μέσα σε θάλασσα από λάβαρα, χρυσά άμφια και ψαλμούς που αντηχούσαν στον τεράστιο τρούλο. Όμως τον Δεκέμβριο του 1452, η ατμόσφαιρα ήταν διαφορετική, βαριά, σχεδόν πένθιμη.

Μήνες τώρα, η Κωνσταντινούπολη ζούσε στη σκιά της πολιορκίας. Τα τείχη επισκευάζονταν βιαστικά, τα αποθέματα σιταριού λιγόστευαν και οι δρόμοι ήταν γεμάτοι στρατιώτες και μοναχούς που συζητούσαν για την αναπόφευκτη σύγκρουση με τον Μωάμεθ Β’. Στις 12 Δεκεμβρίου, λίγες μέρες πριν από τα Χριστούγεννα, στον ίδιο ναό είχε τελεστεί η λειτουργία για την Ένωση των Εκκλησιών, ένα γεγονός που, αντί να ενώσει, βάθυνε το ρήγμα ανάμεσα σε ενωτικούς και ανθενωτικούς.

Όταν ήρθε η μέρα των Χριστουγέννων, η Αγία Σοφία άνοιξε τις πύλες της. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος ήταν εκεί, όχι πλέον περιτριγυρισμένος από πομπές και πρεσβευτές, αλλά από λίγους πιστούς αυλικούς, στρατιωτικούς και κληρικούς. Οι χοροί των ψαλτών τραγουδούσαν το «Η Γέννησίς Σου, Χριστέ ο Θεός ημών…», μα οι φωνές τους είχαν μια σκιά, σαν να ήξεραν ότι γιόρταζαν για τελευταία φορά τα Χριστούγεννα ως ελεύθερη αυτοκρατορική πρωτεύουσα.

Το φως από τα κεριά και τα καντήλια έπεφτε πάνω στα ψηφιδωτά της Γέννησης, που έδειχναν το Βρέφος στην αγκαλιά της Θεοτόκου. Στα πρόσωπα των πιστών, όμως, η προσμονή της χαράς αναμιγνυόταν με τη βεβαιότητα του τέλους. Κανείς δεν μιλούσε δυνατά, οι ευχές αντηχούσαν σαν μυστική υπόσχεση ότι, ακόμη κι αν η Πόλη χανόταν, η μνήμη της θα επιζούσε.

Λίγους μήνες αργότερα, στις 29 Μαΐου 1453, στην Αγία Σοφία δεν θα ακουγόταν ξανά χριστιανική λειτουργία. Όμως εκείνα τα τελευταία Χριστούγεννα έμειναν χαραγμένα στη μνήμη όσων βρέθηκαν εκεί, ως μια στιγμή που ενώθηκαν το παλιό μεγαλείο και η αίσθηση της ιστορικής αυλαίας.

Ίσως γι’ αυτό, στις αφηγήσεις των τελευταίων αυτοπτών οι ήχοι των ψαλμών και η εικόνα του τρούλου φωτισμένου να επιστρέφουν πάντα με μια ιδιότυπη γαλήνη, σαν η ίδια η Αγία Σοφία να ήξερε ότι η Γέννηση που γιόρταζε εκείνο το πρωί ήταν και υπόσχεση Αναστάσεως, ακόμη και μέσα στα ερείπια.

* Ανοιχτή ή ημι-ανοιχτή στοά, συνήθως με καμάρες ή κίονες, ενσωματωμένη σε κτήριο

Παράρτημα Πηγών

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, «Περί Βασιλείου Τάξεως» – Περιγραφή τελετουργιών Χριστουγέννων.

Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας – Λεπτομέρειες της λειτουργικής ακολουθίας.

Ιωάννης Σκυλίτζης, «Σύνοψις Ιστοριών» – Αναφορές σε αυτοκρατορικές πομπές.

Διαβάστε επίσης:

Δεν ακούγονται οι κόρνες των τρακτέρ στο Μαξίμου

Ο Τσίπρας «χτίζει» το κόμμα, η Κουμουνδούρου σε αναμονή

Η Ν.Δ. στην εκπνοή του 2025: Κινούμενη άμμος με αγρότες, ακρίβεια, ΟΠΕΚΕΠΕ και νέους παίκτες