Του Κωνσταντίνου Αρβανίτη

Οι σχέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής με την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν χαρακτηρίζονται από μακρόχρονες πολιτικές και οικονομικές συγκρούσεις, στο επίκεντρο των οποίων πάντοτε βρισκόταν το ζήτημα του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. 

Μία σειρά γεγονότα που σχετίζονται με την αποχώρηση των ΗΠΑ από τη διεθνή συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, την ενίσχυση της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας στον Αραβοπερσικό Κόλπο και τη βάρβαρη δολοφονία του Ιρανού στρατηγού Κασέμ Σουλεϊμανί οδήγησαν τις σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών στο χειρότερο σημείο που έχουν βρεθεί τα τελευταία χρόνια. 
Η εκλογή, ως νέου Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, του Τζο Μπάιντεν, ο οποίος έχει κάνει φανερή, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας, την επιθυμία του για τη βελτίωση των σχέσεων με το Ιράν, δημιουργεί προσδοκίες για μία νέα προσέγγιση στις αμερικανοϊρανικές επαφές. 
 
Το ιστορικό της συμφωνίας
Ήταν 29 Ιανουαρίου του 2002 όταν, στη διάρκεια της ομιλίας του προς τον αμερικανικό λαό, ο Πρόεδρος Τζορτζ Μπους αναφέρθηκε σε τρία κράτη τα οποία εξοπλίζονταν με όπλα μαζικής καταστροφής και απειλούσαν την ειρήνη στον πλανήτη. Επρόκειτο για το Ιράκ, τη Βόρεια Κορέα και το Ιράν. Τα κράτη χαρακτηρίστηκαν μάλιστα από τον Αμερικανό Πρόεδρο ως ο «άξονας του κακού», ενώ ο ίδιος δεσμεύτηκε να τα αφοπλίσει είτε με ειρηνικές είτε με στρατιωτικές διαδικασίες. 
Η ένταξη του Ιράν στον λεγόμενο «άξονα του κακού» και οι αποκαλύψεις μελών της ιρανικής αντιπολίτευσης ότι η χώρα αναπτύσσει πυρηνικές εγκαταστάσεις για εμπλουτισμό ουρανίου προκάλεσαν διεθνή ανησυχία και οδήγησαν το Ιράν σε έντονες διπλωματικές διαπραγματεύσεις με τις υπηρεσίες του ΟΗΕ που σχετίζονται με τη διαχείριση της πυρηνικής ενέργειας.

Το αποτέλεσμα αυτών των μακροχρόνιων διαδικασιών ήταν η επιβολή κυρώσεων από τις ΗΠΑ, τον ΟΗΕ και την Ε.Ε. στο Ιράν, του οποίου το εθνικό νόμισμα έχασε τα δύο τρίτα της αξίας του μέσα σε δύο χρόνια.
Η εκλογή του μετριοπαθούς Προέδρου Χασάν Ροχανί τον Σεπτέμβριο του 2013 άνοιξε τον δρόμο για την εξομάλυνση των σχέσεων ΗΠΑ – Ιράν, ενώ χαρακτηριστικό της αλλαγής στάσης του Ιράν αποτελεί η τηλεφωνική επικοινωνία του νεοεκλεγέντος Προέδρου με τον Αμερικανό Πρόεδρο Μπάρακ Ομπάμα για πρώτη φορά ύστερα από 30 χρόνια.

Έπειτα από έντονες διπλωματικές διεργασίες, τον Ιούνιο του 2015 υπεγράφη μεταξύ των ΗΠΑ, της Ρωσίας, της Κίνας, της Ε.Ε. και του Ιράν η Συμφωνία της Βιέννης, η οποία θα ρύθμιζε το ζήτημα του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Η συμφωνία αυτή, γνωστή και ως Κοινό Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Δράσης, υποχρέωνε το Ιράν να καταστρέψει τα αποθέματα εμπλουτισμένου ουρανίου που διέθετε, ώστε, με αυτόν τον τρόπο, να καταστεί αδύνατη η παραγωγή πυρηνικών όπλων. 
Ως αντάλλαγμα οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. θα έπρεπε να προχωρήσουν στην άρση των κυρώσεων που είχαν επιβληθεί στο Ιράν, ενώ επετράπη στη χώρα να εξοπλιστεί με σύγχρονα συμβατικά όπλα, όπως βαλλιστικούς πυραύλους μεγάλου βεληνεκούς.

Τραμπ και αποχώρηση
Επικριτής της συμφωνίας με το Ιράν υπήρξε ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος εξελέγη Πρόεδρος των ΗΠΑ τον Νοέμβριο του 2016. 
Για τον Τραμπ τα μελανά σημεία της συμφωνίας εντοπίζονταν στο γεγονός ότι είχε διάρκεια μόλις δέκα ετών, πράγμα που σημαίνει πως μετά το πέρας του συγκεκριμένου διαστήματος το Ιράν θα μπορούσε να εκκινήσει εκ νέου τον εμπλουτισμό ουρανίου έχοντας πλέον στην κατοχή του και ισχυρούς πυραύλους, που θα μπορούσαν να φέρουν πυρηνικές κεφαλές.

Τον Μάιο του 2018 οι ΗΠΑ αποχώρησαν από τη Συμφωνία της Βιέννης και επανέφεραν τις κυρώσεις κατά του Ιράν, σηματοδοτώντας την έναρξη μια νέας περιόδου αστάθειας. Ακολούθησε όξυνση του κλίματος μεταξύ των δύο χωρών με την εμφάνιση αμερικανικών αεροπλανοφόρων στον Αραβοπερσικό Κόλπο και την κατάρριψη αμερικανικού μη επανδρωμένου σκάφους από το Ιράν. 
Αποκορύφωμα της έντασης αποτέλεσε η ανακοίνωση από τον Πρόεδρο Τραμπ της δολοφονίας του Ιρανού στρατηγού Κασέμ Σουλεϊμανί στη Βαγδάτη τον Ιανουάριο του 2020. Κατόπιν αυτού ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης του Ιράν αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ ορκίστηκε να εκδικηθεί τις ΗΠΑ και οι σχέσεις των δύο κρατών έφτασαν στο ναδίρ. 
 
Μπάιντεν και νέα προσέγγιση
Στις 20 Ιανουαρίου 2021 ο Τζο Μπάιντεν ορκίζεται ως νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ και οι προσδοκίες για μια διαφορετική προσέγγιση στα θέματα της Μέσης Ανατολής αυξάνονται αλματωδώς. 
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας ο Μπάιντεν είχε εκφράσει την επιθυμία του για βελτίωση των σχέσεων με το Ιράν, ενώ από τις πρώτες κιόλας μέρες της θητείας του έχει προβεί σε μία σειρά ενέργειες που αποσκοπούν στην εκτόνωση της κρίσης. Πιο συγκεκριμένα, την Τρίτη 2 Φεβρουαρίου 2021 το αμερικανικό αεροπλανοφόρο USS Nimitz αποχώρησε από τον Αραβοπερσικό Κόλπο ως μία ένδειξη βελτίωσης των σχέσεων μεταξύ των δύο κρατών. 

Την ίδια στιγμή η πολιτική εξομάλυνσης των σχέσεων με το Ιράν επιβεβαιώνεται και από την αναστολή πώλησης στρατιωτικού εξοπλισμού στη Σαουδική Αραβία, η οποία ηγείται συνασπισμού που μάχεται τους υποστηριζόμενους από το Ιράν αντάρτες Χούτι στον εμφύλιο της Υεμένης, αλλά και από την ακύρωση της πώλησης 50 αεροσκαφών F-35 στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, που αποτελούν ενεργό μέλος του στρατιωτικού συνασπισμού.
Πάντως, το Ιράν αρνείται να επιστρέψει στην πυρηνική συμφωνία εάν οι ΗΠΑ δεν προχωρήσουν στην άρση των οικονομικών κυρώσεων, ενώ ο Πρόεδρος Μπάιντεν, στις 7 Φεβρουαρίου, σε συνέντευξή του στο δίκτυο CBS, κατέστησε σαφές πως, για να επιστρέψουν οι ΗΠΑ στο Κοινό Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Δράσης, θα πρέπει πρώτα να αποδειχθεί πως το Ιράν τηρεί πιστά τους όρους που αφορούν το πυρηνικό πρόγραμμα.

Πορεία προς την εξομάλυνση

Παρά τα όποια προβλήματα που ενδέχεται να υπάρχουν, η νέα κυβέρνηση των ΗΠΑ συγκλίνει προς την εξομάλυνση των σχέσεων με το Ιράν και όχι τόσο στη διατήρηση της πολιτικής και οικονομικής πόλωσης. 
Η επίσκεψη του επικεφαλής της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) στην Τεχεράνη, στον απόηχο της εφαρμογής μίας σειράς μέτρων από την ιρανική κυβέρνηση, τα οποία πρόκειται να περιορίσουν τη συχνότητα των ελέγχων στις πυρηνικές εγκαταστάσεις, είχε αποτέλεσμα την επίτευξη μίας προσωρινής λύσης. 

Πιο συγκεκριμένα, το βράδυ της Κυριακής 21 Φεβρουαρίου 2021, ο γενικός διευθυντής της ΙΑΕΑ Ραφαέλ Γκρόσι, κατά τη διάρκεια συνέντευξής του στο αεροδρόμιο της Βιέννης, ανακοίνωσε πως για τους επόμενους τρεις μήνες, παρά τον περιορισμένο αριθμό επιθεωρήσεων, είναι δυνατόν να διατηρηθεί μια «ικανοποιητική εποπτεία» στο πυρηνικό πρόγραμμα. «Η πρόσβαση θα μειωθεί, ας το παραδεχτούμε, αλλά θα είμαστε σε θέση να διατηρήσουμε τον απαραίτητο βαθμό επιτήρησης και ελέγχου» δήλωσε χαρακτηριστικά ο Γκρόσι. 
Τη Δευτέρα 22 Φεβρουαρίου, αμέσως μετά την επίτευξη της προσωρινής συμφωνίας, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Άντονι Μπλίνκεν, κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στη Διάσκεψη του ΟΗΕ για τον Αφοπλισμό που έλαβε χώρα στη Γενεύη, παρουσιάστηκε αισιόδοξος όσον αφορά την εξομάλυνση των αμερικανοϊρανικών σχέσεων, επισημαίνοντας πως οι ΗΠΑ θα επιδιώξουν την επιστροφή τους σε ένα ανανεωμένο και ενισχυμένο Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης. 

Καθώς το Ιράν πιέζει τις ΗΠΑ για άρση των οικονομικών κυρώσεων και ο Πρόεδρος Μπάιντεν περιμένει πρώτα την επιστροφή του Ιράν στην τήρηση των μέτρων της πυρηνικής συμφωνίας, γίνεται φανερό πως και οι δύο πλευρές περιμένουν κάποιον να κάνει το πρώτο βήμα. Το βέβαιο είναι πως και οι δύο πλευρές επιθυμούν την επίτευξη μίας λύσης και την αποκατάσταση των μεταξύ τους σχέσεων. 
Πάντως αξίζει να σημειωθεί η εμπλοκή της Κίνας, η οποία αποσκοπεί στην επίτευξη μιας οικονομικής συμφωνίας ύψους 400 δισ. δολαρίων με την Τεχεράνη. Η συμφωνία αυτή προβλέπει την ανάπτυξη μεγάλων επενδύσεων στις λιμενικές και ενεργειακές υποδομές του Ιράν, οι οποίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις επίτευξης μίας στενότερης αμυντικής και στρατιωτικής συμμαχίας. Η προοπτική αυτή, προφανώς, αυξάνει την πίε