Ποιά άραγε είναι η αξία ενός λόγου που απευθύνεται σε μιαν εθνική εταιρεία συγγραφέων όπου ο σημαντικότερος εκφραστής της, ο Κάφκα, δεν γράφει ούτε καν στα τσέχικα άλλα στα γερμανικά (εντάσσοντας το έργο του σε ποιάν εθνική κουλτούρα άραγε;) και ενός άρθρου που αγωνιά για την τύχη των μικρών εθνών της Κεντρικής Ευρώπης τα οποία  μετά τον πόλεμο απλώς παραδόθηκαν στη σοβιετική επιρροή σαν η ύπαρξή τους να μην είχε γίνει καν αντιληπτή από την υπόλοιπη Ευρώπη;  

Πριν από όλα, στον τόμο αυτόν παρακολουθούμε πώς μια ομιλία και ένα άρθρο γραμμένα από έναν στιβαρό και όχι ψευδεπίγραφο διανοούμενο καταφέρνουν και αποκτούν διαχρονικότητα και γίνονται οικουμενικό μάθημα ιστορίας καθώς η ιστορία έχει την κακή συνήθεια να επαναλαμβάνεται υπενθυμίζοντας τα μαθήματά της που πέρασαν απαρατήρητα…  Έτσι κι ο Κούντερα, κάπου στο δεύτερο κείμενο του βιβλίου, αναφέρεται στην υποδούλωση της Κεντρικής Ευρώπης στη Ρωσία (με εξαίρεση την Αυστρία). «Η εξαφάνιση της κεντροευρωπαϊκής πολιτισμικής εστίας ήταν σίγουρα από τα σπουδαιότερα γεγονότα του αιώνα» -(μιλά για τον περασμένο αιώνα και την προσάρτηση των κεντροευρωπαϊκών χωρών στην Σοβιετική Ένωση)- «για ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό. Επαναλαμβάνω λοιπόν την ερώτησή μου: πώς είναι δυνατόν να μένει απαρατήρητη και δίχως όνομα; Η απάντηση μου είναι απλή: η Ευρώπη δεν νιώθει πια την ενότητά της σαν πολιτισμική ενότητα». 

Εδώ είναι και το κλειδί της προσωπικής ανάγνωσης και ερμηνείας της ιστορίας από τον μεγάλο Τσέχο μυθιστοριογράφο. Αρκετές δεκαετίες μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, στο σήμερα, ζούμε την ίδια ακριβώς κατάσταση, αυτήν που δεν αντιλήφθηκε η Ευρώπη στην διάρκεια του εκρωσισμού του κέντρου της ηπείρου της. Ζούμε την τραγωδία της Ουκρανίας. Το διακύβευμα δεν είναι το φυσικό αέριο αλλά ο τρόπος ζωής. Η Ουκρανία σήμερα είναι η χώρα που πληρώνει βαρύ φόρο αίματος στη Ρωσία προκειμένου να μην υποκύψει στον εκρωσισμό της. Η Ουκρανία είναι η χώρα που ακρωτηριάζεται εκ νέου από τον ρώσικο επεκτατισμό και πολεμά να διαφυλάξει την δική της εθνική αλλά και ευρωπαϊκή ταυτότητα. Η Ουκρανία είναι η μικρή χώρα που αγωνίζεται ενάντια σε μια μεγάλη που θέλει να την καταπιεί εθνικά και πολιτισμικά, αρνούμενη την εθνική της υπόσταση. 

Τα κείμενα αυτά είναι γραμμένα την εποχή που η Κεντρική Ευρώπη βίωνε την σοβιετική εκδοχή του εκρωσισμού της. Σήμερα αίφνης και ενώ έχουν συμβεί κοσμοϊστορικές ανατροπές, η ιστορία επαναλαμβάνεται σαν ένα «Αστείο», όχι όμως με την μυθιστορηματική ιδιοφυΐα του Κούντερα  αλλά με την απτή βαρβαρότητα της ρώσικης εισβολής στην Ουκρανία. Η ιστορία όχι μόνο περιστρέφεται γύρω από τα ίδια θέματα αλλά όταν επαναλαμβάνεται  -καθόλου ως φάρσα- αυτό γίνεται με την μορφή μιας  τραγικής υπενθύμισης ότι τα μαθήματά της πρέπει να κατανοούνται και κυρίως να διατηρούνται ζωντανά και να μην νεκρώνονται στα ράφια της πολιτικής γραφειοκρατίας .

Το ελληνικό κοινό έχει την τύχη να μελετήσει δυο πολύ σημαντικά όσο και σύντομα κείμενα με δυσανάλογη για την έκτασή τους, βαρύτητα. Το πρώτο με τίτλο «Η λογοτεχνία και τα μικρά έθνη» περιλαμβάνει την  ομιλία του Κούντερα στο συνέδριο των Τσεχοσλοβακών συγγραφέων το μακρινό 1967. Ενώ το δεύτερο, «Ο Ακρωτηριασμός της Δύσης  ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης», που χαρίζει και τον τίτλο του τομιδίου, προέρχεται από ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε το 1983 στο περιοδικό «Le Débat».

Τα κείμενα -παρά το διαφορετικό τους θέμα και την χρονική διαφορά που τα χωρίζει- φαίνονται σαν να έρχεται το ένα ως συνέχεια του άλλου.  Πριν από κάθε κείμενο, παρατίθεται μια παρουσίαση, υπογεγραμμένη από έναν πανεπιστημιακό καθηγητή. Το πρώτο από τον Τσέχο Ζακ Ρούπνικ  που διδάσκει σε πανεπιστήμια της Γαλλίας και το δεύτερο από τον Γάλλο ακαδημαϊκό  Πιερ Νορά, γνωστό για το έργο του πάνω στη γαλλική ταυτότητα και μνήμη, θέμα που απασχολεί επίσης και τον Μίλαν  Κούντερα στο παρόν τομίδιο.

Το πρώτο κείμενο, ο Κούντερα το εκφωνεί στο Συνέδριο των Συγγραφέων στην Πράγα το 1967, την ίδια χρονιά που κυκλοφορεί το «Αστείο». Είναι ήδη επιτυχημένος συγγραφέας και γνωστός από το θεατρικό του έργο οι «Κλειδοκράτορες» (1962). Γενικότερα, το κλίμα που επικρατεί στην Πράγα είναι φορτισμένο, πράγμα που θα ξεσπάσει μετά από έναν χρόνο με την «Άνοιξη της Πράγας». Αξίζει να σημειωθεί ότι η αντιπαράθεση των συγγραφέων με την πολιτική εξουσία αποτυπώνεται πλέον στο γεγονός ότι η Literarni noviny, μια λογοτεχνικού περιεχομένου εφημερίδα τυπώνεται σε 250.000 αντίτυπα τα οποία εξαντλούνται αυθημερόν!

Το κλίμα μέσα στο οποίο διεξάγεται το συνέδριο, όπως είναι ευνόητο, δεν είναι το ιδανικότερο καθώς η κομμουνιστική λογοκρισία ελέγχει τα πάντα. Προφανώς, η λογοκρισία είναι βασικό ζήτημα του συνεδρίου και ο Κούντερα θεωρεί το έλλειμμα της ελευθερίας -μέσα από την διατυπωμένη του αγωνία- ως βασικό κίνδυνο της ιστορικής προοπτικής του τσέχικου έθνους άλλα και κάθε έθνους το οποίο στερείται της  δυνατότητας έκφρασης της εθνικής του κουλτούρας που αποτελεί το βασικό συστατικό της εθνικής του ταυτότητας.  Μέσα από το παράδειγμα του μεγάλου Κάφκα, του Τσέχου συγγραφέα που έγραψε στα γερμανικά, αναρωτιέται για την μοίρα των μικρών εθνών των οποίων η γλώσσα, δηλαδή, η βάση της εθνικής τους ύπαρξης, κινδυνεύει να ενσωματωθεί από την ισχυρή πολιτισμικά παράδοση της γερμανικής κουλτούρας. Έτσι, θέτει το ζήτημα της αναγκαιότητας της αυτονομίας των εθνικών πολιτισμών που αποτελεί και βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη ενός έθνους, θέμα που από την φύση του αποκτά θεμελιώδη  πολιτική διάσταση.

Ο Κούντερα προβληματίζεται και διατυπώνει αναλυτικά τις σκέψεις και τους φόβους του για τους κινδύνους της πολιτισμικής ενσωμάτωσης των μικρών εθνών και προβάλει την πολιτισμική ανάπτυξη ως βασικό εργαλείο διαφοροποίησης που ενισχύει την εθνική μνήμη ώστε να αποτρέπει τις ενσωματώσεις. Έτσι εκφράζει τον φόβο του για την τύχη των σοβιετικών κτήσεων των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης, (Πολωνία Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία). Και εδώ, αυτή η ομιλία βρίσκει την συνέχεια της στο άρθρο του 1983 που ακολουθεί, σχετικά με τον ακρωτηριασμό της Ευρώπης.   

Η ομιλία του περιέχει ταυτόχρονα και μια σειρά προβληματισμών τους οποίους καλείται η ανθρωπότητα να επεξεργαστεί στις μέρες μας με άλλη αφορμή. Ο σπουδαίος Τσέχος συγγραφέας διαπιστώνει: «Οι άνθρωποι που ζουν μονάχα το ασύνδετο παρόν τους, που αγνοούν κάθε ιστορική συνέχεια και δεν διαθέτουν κουλτούρα, είναι ικανοί να μεταμορφώσουν την πατρίδα τους σε μιαν έρημο δίχως ιστορία, δίχως μνήμη, δίχως καμιά απήχηση και στερημένη από κάθε ομορφιά. Ο σύγχρονος βανδαλισμός δεν παίρνει αποκλειστικά μορφές κολάσιμες από το νόμο». (Ας μου επιτραπεί παρεκκλίνοντας εδώ, να σημειώσω ότι στο νου μας σήμερα έρχονται ταυτόχρονα και οι βανδαλισμοί των ακραίων εκφράσεων της λεγομένης «πολιτικής ορθότητας» που αποκαθηλώνει αγάλματα, ενοχοποιεί μνημειώδη πολιτιστικά έργα του παρελθόντος και γενικώς διώκει το παρελθόν σα να θέλει να εξαφανίσει κάθε πολιτισμική μνήμη). 

Για να επανέλθουμε, ωστόσο, στο κείμενο, η ομιλία αυτή του Κούντερα επισημαίνει τον μέγα κίνδυνο να αφανιστούν οι «μικρές» εθνικές γλώσσες  κάτω από την πίεση των ισχυρών γλωσσών, πράγμα που αυτόματα θα σήμαινε και το τέλος των εθνικών πολιτισμών και ταυτοτήτων αλλά και της δυνατότητας της ελευθερίας της έκφρασης.  καθώς «καμιά προοδευτική νέα εποχή δεν προσδιορίστηκε από τα όριά της»! Έτσι, καταλήγει -καθώς ήμαστε στο 1967-  και η «σοσιαλιστική λογοτεχνία» πρέπει να ξεπεράσει τα όριά της και τους περιορισμένους της στόχους και κανόνες, να ελευθερωθεί για να κερδίσει την χαμένη της τιμή.

Στο δεύτερο κείμενο που παρατίθεται στο βιβλίο, ο Κούντερα ζει πλέον στο Παρίσι και η φήμη του έχει φτάσει στο απόγειό της. Στο κείμενο αυτό επισημαίνει συντετριμμένος τον ακρωτηριασμό που υπέστη η Δύση όταν οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, χώρες με βαθύτατη ευρωπαϊκή πολιτισμική συνείδηση, παραχωρήθηκαν «άκλαυτα» στο ανατολικό μπλοκ…  Στο σημείο αυτό επανασυνδέεται με το προηγούμενο κείμενό του περί της αβέβαιης τύχης των μικρών χωρών (αναφέρεται ξανά στις τρεις κεντροευρωπαϊκές χώρες: Πολωνία, Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία) των οποίων η πολιτική και ιστορική ύπαρξη βασίζεται απολύτως στα εθνικά πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά. Το πόσο δίκιο είχε και πόσο ορθότατες ήταν ήδη οι αγωνίες του, επιβεβαιώνεται σήμερα που ο κίνδυνος αυτός όχι μόνο δεν εξέλειπε με την πτώση του κομμουνιστικού μορφώματος της ΕΣΣΔ και των «αποικιών» της αλλά επανήλθε στην περίπτωση της Ουκρανίας με την Ρωσία ως χώρα πρωταγωνιστική που κυριολεκτικά διεκδικεί για λογαριασμό της την εθνική κυριαρχία και πολιτισμική ταυτότητα της Ουκρανίας κυρίως μέσω της γλωσσικής κυριαρχίας στην περιοχή  και τον αφανισμό της εθνικής γλώσσας. Σήμερα φαίνεται καθαρά το πόσο δραματικά εύστοχη ήταν η ανάλυσή του όταν επεσήμανε τον κίνδυνο να καταπιεί η Ρωσία, μια μη ευρωπαϊκή χώρα με έντονα αντιδυτικά χαρακτηριστικά, την Κεντρική  Ευρώπη όπου παρατηρείται «η μεγαλύτερη δυνατή ποικιλομορφία στον μικρότερο δυνατό χώρο», η οποία παραχωρήθηκε ανεπίγνωστα  στον ρωσοσταλινισμό… Το συντριπτικό αυτό κείμενο συνδέει δραματικά το παρελθόν με το δυσοίωνο παρόν επισημαίνοντας την τραγική επανάληψη των ίδιων δυτικών παραλείψεων και λαθών.

Ο Κούντερα θυμίζει ένα περιστατικό από την εξέγερση της Ουγγαρίας το 1956, τόσο ανατριχιαστικά ίδιο με το έγκλημα που συμβαίνει στην Ουκρανία: «Το 1956, μήνα Σεπτέμβριο, ο διευθυντής του Ουγγρικού Πρακτορείου Ειδήσεων, λίγα λεπτά προτού ισοπεδωθεί το γραφείο του από το πυροβολικό, έστειλε με τέλεξ σ’ ολόκληρο τον κόσμο ένα απελπισμένο μήνυμα για την επίθεση που είχαν εξαπολύσει  το πρωί οι ρώσικες δυνάμεις ενάντια στη Βουδαπέστη. Το τηλεγράφημα τέλειωνε με τα λόγια: “ Θα πεθάνουμε για την Ουγγαρία και για την Ευρώπη”. Τι ήθελε να πει η φράση; Ήθελε σίγουρα να πει ότι τα ρωσικά τανκς έθεταν σε κίνδυνο την Ουγγαρία, και μαζί της, και την Ευρώπη».

Τι ακριβώς γίνεται σήμερα με τον Ερντογάν και την «Γαλάζια Πατρίδα» με τον απίθανο αναθεωρητισμό και τις αδιανόητες ιστορικές στρεβλώσεις; Ένα μεγάλο -πρώην αυτοκρατορικό- ασιατικό κράτος, θέλει να καταπιεί μια κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκή χώρα, την Ελλάδα, ενώ κατέχει ήδη σχεδόν την μισή Κύπρο, όχι μόνο εδαφικά αλλά με απώτερο σκοπό να εξαλείψει την πολιτισμική σύνδεσή τους με το παρελθόν.

Η αξία ενός αναγνώσματος είναι και οι εκτός ύλης προβληματισμοί που  γεννιούνται και στον Έλληνα αναγνώστη που αναλογίζεται τι έχει να αντιτάξει άραγε η σημερινή  Ελλάδα εκτός από ένα ισχυρό, παγκόσμιας εμβέλειας, κληρονομημένο πολιτισμό ως ακλόνητη εθνική ταυτότητα και ως αναπόσπαστη οντότητα του ευρωπαϊκού κόσμου.

Στην περίπτωση της Ουγγαρίας, σημειώνει ο Κούντερα, η Δύση  θεωρούσε και εκτιμούσε τότε λανθασμένα και επιπόλαια ότι το διακύβευμα δεν ήταν η Ουγγαρία και η Ευρώπη αλλά ένα ολοκληρωτικό πολιτικό καθεστώς. Τα γεγονότα της Ουκρανίας, η Κριμαία, η Γεωργία, ο υπαρκτός πλέον κίνδυνος που οδηγεί τις σκανδιναβικές χώρες στο ΝΑΤΟ, επιβεβαιώνουν τον συγγραφέα δραματικά και περίτρανα.  Η σοβιετική αυτοκρατορία επιχειρούσε συστηματικά να κατοχυρώσει την κυριαρχία της με το να καταβροχθίζει η ρωσική γλώσσα όλες τις μικρότερες ώστε να συνενωθεί το μπολσεβίκικο τερατούργημα και να λειτουργεί ως μια οντότητα.  

Ιστορικοί των κεντροευρωπαϊκών χωρών κάνουν λόγο ήδη από τα μέσα του 19^ου αιώνα για την «Παγκόσμια μοναρχία της Ρωσίας» και για το γεγονός ότι αυτό «θα ήταν μια τεράστια και ανείπωτη συμφορά, πέρα από κάθε μέτρο και όριο». Διατρέχοντας τις σελίδες αυτού του μικρού βιβλίου αντιλαμβάνεται κανείς  -ή μάλλον αρχίζει να αντιλαμβάνεται- τον κρύο ιδρώτα που περιλούζει όσες χώρες θεωρούν ότι απειλούνται από την Ρωσία, όπως η Πολωνία για παράδειγμα που έζησε, εκτός από ένα διάστημα του Μεσοπόλεμου, υπό την ρωσική κυριαρχία βιώνοντας ένα «αμείλικτο εκρωσισμό» επί δυο περίπου αιώνες!

Κοντολογίς, το βιβλίο του Κούντερα ερμηνεύει το περιβάλλον που δημιουργήθηκε μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και τον χωρισμού του κόσμου σε δυο στρατόπεδα, στο στρατόπεδο του «ελεύθερου κόσμου» και σε αυτό του «σιδηρού παραπετάσματος» υπό το πρίσμα της αφομοίωσης των γλωσσών και της ενσωμάτωσης μικρών κρατών από μεγαλύτερα. Ωστόσο, η προβολή των κείμενων στο σήμερα εξακολουθεί να παραμένει δραματικά εύστοχη καθώς επιβεβαιώνεται με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο. Πρόκειται για ένα βιβλίο από το παρελθόν που αφυπνίζει την Δύση του σήμερα.  

Μίλαν Κούντερα                                                                                                                     

Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης       

Μετάφραση: Γιάννης Η. Χάρης                                                                            

Εκδόσεις : Εστία                                                                                                   

Σελ.: 96

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Αυτοβιογραφία

Βιβλίο: Στα χρόνια του Κόκκινου Κόμη

Βιβλίο: Σοσιαλιστικά κόμματα και κοινωνική πολιτική