Η γνωστή εικαστικός και περφόρμερ μας μιλά για την νέα της έκθεση που αναμένουμε στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη» στην Πλάκα

Κάρτες ταρώ αλλά και μια σειρά από επιτελεστικές περσόνες-κούκλες (η «Φωξάπφα, Σαπφώ του Έρωτα», μια ανόργανη πορτοκαλί οντότητα, η γυναίκα-αιδοίο, ένας μικροκέφαλος γίγαντας, μια λευκή θηλυκή κολώνα και μια λευκή μέδουσα/αχιβάδα) θα μας περιμένουν από τις 9 Μαρτίου στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης, το γνώριμο σπίτι της μεγάλης λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη στην Πλάκα. Είναι επιμέρους επεισόδια από την εικαστική-επιτελεστική δραστηριότητα της γνωστής καλλιτέχνιδας Μαίρης Ζυγούρη, με αφετηρία υλικό που προέκυψε από τον υποχρεωτικό εγκλεισμό που βιώσαμε στη διάρκεια της καραντίνας μέχρι σήμερα.

«Έχοντας ως βασικό υλικό το σώμα της, η Ζυγούρη επιχειρεί να απεκδυθεί την ταυτότητά της. Η συνθήκη εργασίας της ξεκινά από το ουδέτερο αντικείμενο ή αποκείμενο (abject) για να καταλήξει σε διάφορες οντότητες ή περσόνες» σημειώνει ο ιστορικός τέχνης και επιμελητής εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ, Χριστόφορος Μαρίνος. Μέσα από βίντεο, περφόρμανς, εγκαταστάσεις, σκηνοθετημένες φωτογραφίες και επιτελεστικά κείμενα, η καλλιτέχνις καταγράφει μια διαδικασία μεταμόρφωσης, εσωτερικής αλλαγής και μετατόπισης.

«Η Ζυγούρη εξετάζει την περφόρμανς πέρα από το βίωμα της συλλογικής στιγμής, αντιμετωπίζοντάς την ως αρχείο μεταμόρφωσης. Η περφόρμανς της δεν ολοκληρώνεται τη στιγμή που την πραγματοποιεί αλλά συνεχίζει να μεταλλάσσεται. Έτσι, αυτές οι νέες οντότητες-ταυτότητες, ως ίχνη των μεταμορφώσεων και μεταλλάξεων που επιτελέστηκαν, ανασυντίθενται στην έκθεση με μία τράπουλα ταρώ που έχει σχεδιάσει» συμπληρώνει ο επιμελητής. Ζητήσαμε από την ίδια να μας συστήσει τη νέα της δουλειά.

Τι δείχνεις στη νέα σου ατομική έκθεση; Τι κινητοποίησε αυτό το σώμα δουλειάς με τίτλο «Ex Corpo / ΤΑ ΡΩτώ»;

Η έκθεσή μου “Ex corpo / Τα Ρωτώ” είναι μια ιδιότυπη ανα-σύνθεση από ένα σώμα δουλειάς των τεσσάρων τελευταίων χρόνων, από την καταγραφή μιας επιτελεστικής διαδικασίας, μεταμόρφωσης και μετατόπισης. Ένας παράδοξος ψυχογεωγραφικός χάρτης. Ο κύκλος αυτός άνοιξε κατά την περίοδο του πανδημικού εγκλεισμού μας ως μια ανακλαστική αντίδραση στη συνθήκη παρουσίας-απουσίας του σώματος που βιώσαμε εκείνη την περίοδο. Προέκυψε από μια ανάγκη σωματικότητας μέσα στο εργαστήριό μου, που καθόρισε τον χαρακτήρα όλης αυτής της δουλειάς. Συνέχισε με την περφόρμανς που παρουσίασα στο πλαίσιο της 3ης Διεθνούς Συνάντησης Performance Art (IFPA) στη Δράμα τον Σεπτέμβρη του 2021, αλλά και τον Δεκέμβρη στο στούντιο-residency στο Space 52 στην Αθήνα, στον αρχαιολογικό χώρο του Αμφιάρειου με την δημόσια περφόρμανς «ΛΥΣΙΣ» (μια έρευνα που διεξήχθη το διάστημα Μάιος-Σεπτέμβρης 2022) μέχρι την τελευταία επιτελεστική δράση στο Ρωμαϊκό Υδραγωγείο στη Νάπολη τον περασμένο Νοέμβρη.

Τι αφορά ο ψυχαναλυτικός όρος εκσωμάτωση στον οποίο αναφέρεται ο τίτλος της έκθεσης και πώς σχετίζεται με την πρακτική σου;

Η εκσωμάτωση (ex-corporation) είναι ψυχαναλυτικός όρος, που αναφέρεται σε περιπτώσεις έντονου σωματικού πόνου όπου ο/η ασθενής, για να μπορέσει να διαχειριστεί την κατάσταση, απομονώνει ψυχικά το πάσχον μέλος, το οποίο αποκτά αυτόνομη συμπεριφορά. Τον «λόγο» παίρνει το ίδιο το σώμα. Το σώμα διασπάται στα μέλη του, ανακαλύπτει την πολλαπλότητα που περιέχει. Παρόλο που είμαστε εξοικειωμένοι με την εικόνα του κατακερματισμένου σώματος από την ιστορία της τέχνης της νεωτερικότητας, σήμερα με τη μεσολάβηση της τεχνολογίας η εικόνα του σώματος φαίνεται σαν να ρευστοποιείται. Χάνεται μέσα στο αχανές του κυβερνοχώρου και χωρίς την υλικότητά του μπορεί δυνητικά να βιώσει απεριόριστες δυνατότητες ταυτοτήτων που συνεχώς κινδυνεύουν να καταλήξουν σε περιοριστικές καταναλωτικές κατηγορίες από προ-κατασκευασμένες ταυτότητες. Η εικόνα του σώματος παλινδρομεί μεταξύ φυσικού και ψηφιακού περιβάλλοντος. Αγωνιά να βρει κάποια σταθερά σημεία αναφοράς μέσα από τη σωματικότητά του και να πάρει μια κριτική απόσταση.

Η υπόθεση εργασίας αυτού του εικαστικού πειράματος θέτει ερωτήματα, όπως: Μπορεί η συνθήκη απουσίας-παρουσίας να βιωθεί σε πραγματικό χώρο και χρόνο; Τι είδους μεταμορφώσεις προκύπτουν από ένα μετα-ανθρώπινο σώμα; Τι ίχνη αφήνει αυτή η μετατόπιση που συντελείται; Τοποθέτησα το σώμα μου μέσα στα τρισδιάστατα «διαγράμματά» μου (εγκαταστάσεις στο στούντιο, tableau vivant). Το σώμα χωρίς ταυτότητα, «αποκείμενο». Ένα μεταβατικό αντικείμενο, ένα μη εγώ. Ένα «πράγμα» ανάμεσα σε άλλα πράγματα. Μια παρουσία και μια απουσία συγχρόνως. Άρχισα να κινούμαι, να κινώ και να αλληλεπιδρώ με τα άλλα αντικείμενα (ready-mades) χωρίς ιεραρχία. Βλέπουμε το θηλυκό μου σώμα και ένα μεγάλο διάγραμμα χεριού, ένα ζευγάρι πλαστικά πόδια, ένα κεντημένο διάγραμμα αιδοίου, ένα μάτι τυπωμένο, ένα ζευγάρι πλαστικά βυζάκια-ραδιόφωνο, ένα μεταλλικό αυγό, έναν επίχρυσο κόκορα-μπιμπελό, έναν κορσέ, μια κοτσίδα και άλλα.

Στην πράξη αφέθηκα ελεύθερη χωρίς να σκέφτομαι, ανοιχτή στην τυχαιότητα χωρίς να βιάζομαι να καταλήξω κάπου. Προσπαθώντας να απαλλαχθώ από την τυραννία της νοηματοδότησης. Στάθηκα πραγματικά τυχερή καθώς συνεργάστηκα με την φωτογράφο Ζαφείρω Βλάχου, η οποία με τόση υπομονή με ακολούθησε με το κοφτερό της βλέμμα και κατέγραψε το μεγαλύτερο μέρος αυτής της πορείας. Μόνο από της περίοδο του residency στο Space 52 φτάσαμε στα 2000 φωτογράμματα.

Ποιες είναι οι περσόνες που απασχολούν το έργο σου την τελευταία τετραετία; Πώς προέκυψαν και τι προβληματισμούς αντικατοπτρίζουν;

Νομίζω δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη περσόνα που προέκυψε την περίοδο της πανδημίας ήταν η Ανόργανη Πορτοκαλί Οντότητα. Η εξαφάνιση του σώματός μου άνοιξε αυτόματα ένα νέο πεδίο απελευθερωμένο από περιορισμούς γύρω από το σώμα και τη διάσταση του φύλου. Έπειτα προέκυψαν και όλες οι υπόλοιπες που οργανικά ανέδειξαν και το έμφυλο και τις ασυνείδητες συνδέσεις μεταξύ τους. Φωξάπφα, Σαπφώ του έρωτα, ο μικροκέφαλος γίγαντας, η λευκή θηλυκή κολώνα στο Αμφιάρειο μαζί με τη γυναίκα «αίδοιο» και η Λευκή μέδουσα – αχιβάδα στο Υδραγωγείο στη Νάπολη. Τα όρια μεταξύ τους είναι ρευστά και συνεχώς διαπραγματεύσιμα. Η μία μπαίνει μέσα στην άλλη. Αυτό που έχει σημασία είναι η διαδικασία και οι δυνατότητες μετατόπισης. Η δημιουργία νέων ταυτοτήτων πέρα από το ανθρώπινο.

Πώς συνδέεται η επιτελεστική πρακτική με τις κάρτες ταρώ που παρουσιάζεις στο Ex Corpo;

Πρέπει καταρχάς να πω ότι απόλαυσα αφάνταστα αυτό το πέρασμα από την καταγραφή μιας ζωντανής επιτελεστικής πράξης στους κανόνες και την αισθητική που ενέχει μια τράπουλα ταρώ. Βρέθηκα να δουλεύω εντατικά, δέκα ώρες την ημέρα, χωρίς να το καταλάβω. Με αυτή την επιλογή έβλεπα σταδιακά να ανοίγονται δυνατότητες συνδυασμών των δράσεών μου που δεν είχα προβλέψει. Η κάθεμία από αυτές τις 74 εικονογραφημένες κάρτες, που εκτίθενται στην έκθεση είναι συγχρόνως αυτόνομα έργα με πυκνά στοιχεία και νοήματα, μεταξύ ζωγραφικής και φωτογραφίας.

Τα ταρώ είναι ένας αρχαίος κώδικας με βαθιά ψυχολογική και αρχετυπική σημασία, πουφέρει αυτόματα την αισθητική της, τόσο διαδεδομένης στο διαδίκτυο, υποκουλτούρας με τις «προβλέψεις» του μέλλοντος επί πληρωμή. Από την άλλη κάνει και μια σύνδεση με την γιουνγκιανή εξατομίκευση αλλά και με τον Μπρετόν και τον Ίταλο Καλβίνο. Στην πράξη η επιλογή αυτή είναι σαν να καθορίζει τον τρόπο ανάγνωσης του θεατή. Ζητά να «διαβαστούν» με όρους ονείρου, δηλαδή με ελεύθερες συνδέσεις και συνειρμούς.

Δείχνεις τη νέα σου δουλειά στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη» στην Πλάκα. Ποια η σύνδεσή της με αυτόν τον χώρο; Με ποιο σκεπτικό αποφασίστηκε να εκτεθεί εκεί;

Με το συγκεκριμένο μουσείο συνδέομαι καλλιτεχνικά αλλά και προσωπικά. Πρόκειται για το αρχοντικό της πρώτης Ελληνίδας λαογράφου, της Αγγελικής Χατζημιχάλη (1895-1965), ένα ακόμα ίχνος, μια πολιτιστική παρακαταθήκη της Γενιάς του ’30 –μια περίοδος που έχω επεξεργαστεί και σε παλιότερα έργα μου. Στο βίντεο που παρουσιάζεται στην έκθεση ακούγεται η φράση που είναι γραμμένη στη μαρμάρινη στήλη με την ανάγλυφη κατατομή της Εύας Σικελιανού στους Δελφούς και αποτελεί έναν άλλο τρόπο να συνδεθώ και να ανακαλέσω συνδέσεις. Η προσωπική μου σύνδεση με το μουσείο με πάει πίσω στα φοιτητικά μου χρόνια στην Σχολή Καλών Τεχνών. Είχα την τύχη να επισκεφθώ στο υπόγειο εκείνου του σπιτιού την Έρση Χατζημιχάλη σε προχωρημένη ηλικία. Μια γνωριμία που έχει εντυπωθεί μέσα στην μνήμη μου με μυθικά χρώματα. Τριγυρισμένη από τα ζωγραφικά της έργα, μου είχε μιλήσει για να πνεύματα του σπιτιού. Η έκθεσή μου είναι σαν μια καθυστερημένη επιστροφή στο αρχοντικό. Με πολύ σεβασμό μπήκα στο σπίτι για να στήσω μια site-specific εγκατάσταση, με χαμαιλεοντική διάθεση και επιχειρώντας έναν διάλογο. Οι φυσικού μεγέθους κούκλες του μουσείου, ντυμένες με παραδοσιακές στολές, συνομιλούν με τις τέσσερις ονειρικές περσόνες μου. Οι κούκλες αυτές αφηγούνται την καθημερινή ζωή του παρελθόντος. Η παράθεσή τους στον χώρο δημιουργεί για τον θεατή μια ιδιαίτερη σχέση. Διαστέλλει την αίσθηση του χρόνου. Μια αίσθηση μέλλοντος εισάγεται στο ιστορικό περιεχόμενο του μουσείου.

Από τον πανδημικό εγκλεισμό στην επιστροφή στις επιτελεστικές σου δράσεις στον ανοιχτό, δημόσιο χώρο, πώς διάνυσες αυτή τη διαδρομή;

Πώς μπορούμε να καταγράψουμε αυτή την μετατόπιση: επίλεξα το άνοιγμα από την καραντίνα στο πραγματικό να γίνει σε αρχαιολογικούς χώρους. Με τη δημόσια περφόρμανς διαχειρίστηκα το Αμφιάρειο ως δημόσιο χώρο, ως τόπο σύγχρονης πολιτιστικής παραγωγής. Νομίζω ότι με αυτές τις πρακτικές επαναπροσδιορίζεται και φορτίζεται με νέο νόημα τόσο η νοηματοδότηση του δημόσιου χώρου όσο και ο τρόπος διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων στη χώρα μας.

Μίλησέ μας για το πρότζεκτ «Λύσις» στον αρχαιολογικό χώρο του Αμφιάρειου. Ήταν, μάλιστα, η πρώτη φορά που σε δράση σου συνεργάστηκες με άλλους δύο ηθοποιούς.

Το πιο συγκλονιστικό για μένα με το συγκεκριμένο πρότζεκτ, τώρα που το κοιτώ από μια σχετική απόσταση, πέρα από τη συνεργασία μου με τους ηθοποιούς Δημήτρη Τσιάμη και Άννα Τσάκου, ήταν η επίδραση του ίδιου του χώρου πάνω στα σώματά μας και στην ταυτότητα του έργου. Το υλικό που παράχθηκε κατά τους δύο μήνες ουσιαστικά που δούλεψα εκεί δεν το έχω επεξεργαστεί ακόμα. Για την έκθεση «Ex Corpo» επίλεξα να παρουσιάσω ένα μικρό μόνο επεισόδιο, ένα υπνωτιστικό βίντεο με τις τρεις περσόνες, κρεμασμένες από το μεγάλο δέντρο δίπλα στον ναό του ιερού, αφήνοντας τους ήχους του φυσικού τοπίου, το αεράκι στις φυλλωσιές των δέντρων, τον καυτό ήλιο να μιλήσουν.

Με αφετηρία την περφόρμανς με τίτλο «Ενύπνιο» που είχες δείξει στο Paestum, την αρχαία Ποσειδωνία στην Ιταλία, η πρόσφατη έρευνά σου αφορά στα όνειρα, στην βίωση εικόνων, ήχων, ιδεών και συναισθημάτων που γεννιούνται κατά τη διάρκεια του ύπνου. Τι ρόλο παίζουν τα όνειρα στη δουλειά σου;

Με χαρά να αναγγείλω ότι τo βίντεο-ποίημα «ΕΝΥΠΝΙΟ» (2019) θα παρουσιαστεί μαζί με έργα άλλων εκλεκτών συναδέλφων στην έκθεση «Purple Hearts, Black Smiles» στο ΤΑF σε επιμέλεια από τα ammophila στο τέλος Μαρτίου.

Ο θεωρητικος Jonathan Crary χαρακτηρίζει το όνειρο ως την τελευταία μορφή αντίστασης, ένα μέσο για να συγκρατηθούν τα καταστροφικά για τον κόσμο πρότυπα του καπιταλισμού και σαν την μοναδική φυσική κατάσταση στην οποία ο καπιταλισμός δεν μπορεί να εισέλθει. Νομίζω ότι κάθε ένα έργο αυτής της περιόδου αποτελεί και μια άλλη προσέγγισή μου σε σχέση με τα όνειρα. Οι ονειρικές περσόνες, τα όνειρα και η θεραπεία στο Αμφιάρειο, μεταξύ ύπνου και πραγματικού, η μορφή του φάσματος στην περσόνα μου στο Ρωμαϊκό Υδραγωγείο στη Νάπολη, τα όνειρα και η τράπουλα ταρώ που παρουσιάζω σε αυτή την έκθεση.

Πώς εξελίσσεται η πρακτική και ο εικαστικός προβληματισμός σου μέσα στα χρόνια; Έχεις ασχοληθεί με ζητήματα σχετικά με την μνήμη, το τραύμα, τα συστήματα εξουσίας και παρακολούθησης, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις σχέσεις εξουσίας και τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Πώς προκύπτει για σένα κάθε φορά η δημιουργία;

Η πηγαία εσωτερική ανάγκη έκφρασης τα κινεί όλα. Αυτό που προσπαθώ μέσα στα χρόνια είναι καταρχάς να διατηρήσω την εκφραστική ελευθερία μου, να διαφυλάξω την αυτονομία μου ως καλλιτέχνης. Να σέβομαι τους χρόνους εκκόλαψης και παραγωγής κάθε έργου και να μη βιάζομαι, με το ζόρι να εμφανίζομαι συνεχώς, ακόμα και αν δεν έχω κάτι να πω. Να επιμένω να δημιουργώ εικόνες, καταστάσεις «αργής κατανάλωσης» που ζητούν χρόνο και προσοχή από τον θεατή. Να αποφεύγω τον κίνδυνο της προχειρότητας, χωρίς να πέσω στην παγίδα της επανάληψης, της τυποποίησης της δουλειάς. Να συνεχίζω, γεμάτη περιέργεια, να βρίσκω νέους τρόπους καλλιεργώντας κάθε φορά άλλες δεξιότητες. Αυτό που διαπιστώνω, πάντως, είναι ότι όσο κι αν το κάθε έργο είναι διαφορετικό προκύπτει μια ενιαία αισθητική στο τέλος. Αποτυπώνεται η εξέλιξη και η ενότητα με κάποιο εκλογικευμένο τρόπο.

Μαίρη Ζυγούρη, «EX CORPO: ΤΑ ΡΩτώ»

Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη»

Πέμπτη 9 Μαρτίου – Κυριακή 23 Απριλίου 2023

Διαβάστε επίσης:

Όλα τα πρόσωπα της Έρικας Σκούρτη στο ΕΜΣΤ

3 Ελληνίδες στα… ξένα: Η Κυριακή Γονή, η Χριστίνα Κάλμπαρη και η Ελένη Καμμά εκθέτουν στο εξωτερικό και μας μιλούν για τη δουλειά τους

O «Nέος Ρεαλισμός» σε έξι έργα