Giuliano da Empoli

Ο Μάγος του Κρεμλίνου

Μετάφραση: Τούλα Τόλια

Εκδόσεις: Κέδρος

Σελ.: 280

Πρόσωπα πραγματικά και φανταστικοί χαρακτήρες κινούνται σε αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον μυθιστόρημα, το οποίο – αν εξαιρέσει κανείς την αρχή και το τέλος – αποτελείται στην ουσία από έναν σχοινοτενή, γεμάτο δράση και ενδιαφέρον, μονόλογο. Το βιβλίο ξεκινά με έναν Γάλλο καθηγητή, ο οποίος επισκέπτεται ξανά τη Μόσχα έπειτα από κάμποσα χρόνια, αυτή τη φορά προκειμένου να βρει υλικό σχετικά με τον Ρώσο συγγραφέα της σταλινικής περιόδου Γιεβγκένι Ιβάνοβιτς Ζαμιάτιν και κυρίως για το έργο του «Εμείς».

Ο Ζαμιάτιν (1884-1937) υπήρξε ένας από τους διαπρεπέστερους Ρώσους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Γρήγορα ήρθε σε σύγκρουση με το μπολσεβίκικο καθεστώς, παρότι αρχικά υπήρξε μέλος του κόμματος των Μπολσεβίκων. Η φήμη του εκτοξεύτηκε με το συγκλονιστικό μυθιστόρημά του «Εμείς», που κυκλοφόρησε στα ελληνικά για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Πλέθρο το 1978 και επανεκδόθηκε αρκετές φορές – πρόσφατα από τις εκδόσεις Έρμα.

Το «Εμείς», που παίζει καθοριστικό όσο και συμβολικό ρόλο σε όλη τη διήγηση, είναι ένα δυστοπικό μυθιστόρημα – σταθμός τόσο για την υψηλή λογοτεχνική του αξία όσο και για το προφητικό του περιεχόμενο, που διατηρεί αμείωτη την επικαιρότητά του, καθώς το παρόν και το μέλλον της τεχνοεπιστήμης αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο ολοκληρωτισμού για την ανθρωπότητα.

Παρά την αντίθεσή του με το καθεστώς, παραδόξως ο Στάλιν του επέτρεψε, ύστερα από σχετικό αίτημα που του απηύθυνε με επιστολή, να διαφύγει στο εξωτερικό. Το «Εμείς», τέλος, επισημαίνουμε ότι υπήρξε ένα έργο που επηρέασε βαθιά τον Όργουελ στο «1984», όπως και το «Anthem» της Άυν Ραντ, το «The Dispossessed» της Ούρσουλα Λε Γκεν και, έμμεσα, τον Κουρτ Βόνεγκατ στο έργο του «Ο πιανίστας».

Ο «Μάγος του Κρεμλίνου» κυκλοφόρησε στη Γαλλία λίγο μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Το περιεχόμενό του θεωρήθηκε αμφιλεγόμενο, καθώς πολλοί υποστηρίζουν ότι προωθεί τις ρωσικές θέσεις και σχεδόν δικαιολογεί τα κίνητρα που οδήγησαν τον «Τσάρο», όπως αποκαλείται ο Πούτιν, σε αυτήν την εγκληματική ενέργεια. Όπως και να έχουν τα πράγματα, το μυθιστόρημα είναι το δίχως άλλο σημαντικό ακόμα κι αν αυτό ισχύει. Αυτό αποδεικνύεται και από το τεράστιο αναγνωστικό ενδιαφέρον που προκάλεσε η έκδοσή του, η οποία εξάντλησε ήδη περίπου τα 500.000 αντίτυπα. Ο Ιταλοελβετός Τζουλιάνο ντα Έμπολι μάλιστα καθιερώθηκε ως βαθύς γνώστης και αναλυτής όχι μόνο της ρωσικής ψυχής και ιστορίας αλλά και του πώς αυτά εκφράζονται μέσα από τις πολιτικές εντός των τειχών του Κρεμλίνου.

Ο εκ Γαλλίας αφηγητής – επισκέπτης της Μόσχας δέχεται μιαν απρόσμενη πρόσκληση έπειτα από μιαν ανάρτησή του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πίσω από την πρόσκληση αυτή κρύβεται ο διαβόητος Μάγος του Κρεμλίνου, ένα πρόσωπο που υπήρξε σύμβουλος στον στενό κύκλο του Ρώσου Προέδρου από την πρώτη στιγμή της μετάβασής του από τις μυστικές υπηρεσίες στον θρόνο του «Τσάρου». Τον ρόλο αυτόν επωμίζεται ο μυθιστορηματικός Βαντίμ Μπαράνοφ, που υπήρξε για ένα μακρύ διάστημα η σκιά του Ρώσου Πρόεδρου Βλαντίμιρ Πούτιν. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο μυθιστορηματικός Βαντίμ Μπαράνοφ βασίζεται στον πρώην ισχυρό «σκοτεινό» άντρα του Κρεμλίνου Βλαντισλάβ Σουρκόφ, ο οποίος υπήρξε ο αρχιτέκτονας της ιδέας για την εισβολή στην Ουκρανία, εφηύρε τον «Πουτινισμό» και πλέον βρίσκεται υπό κατ’ οίκον περιορισμό.

Το βιβλίο, λόγω συγκυρίας και θέματος, κρύβει διάφορες παγίδες και ακόμα περισσότερες αφορμές για παρεξηγήσεις εξ αιτίας του φορτισμένου κλίματος με τον πόλεμο της Ουκρανίας και την αντίδραση της Δύσης σε αυτόν. Κατά τα άλλα, η πλοκή τού μυθιστορήματος δεν είναι τίποτα περισσότερο από έναν σχοινοτενή αλλά καλογραμμένο μονόλογο, που χρωστά περισσότερο στη δοκιμιακή σκέψη και ανάλυση παρά στη λογοτεχνία.

Ο Βαντίμ Μπαράνοφ ουσιαστικά βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει σε έναν Δυτικό που φαίνεται να κατανοεί τη ρωσική περίπτωση. Η ανάγκη του αφηγητή να μιλήσει εξομολογητικά σε έναν Δυτικό και όχι σε μια «ρωσική αδελφή ψύχη» πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Είναι γιατί αισθάνεται την ανάγκη να απολογηθεί στο αντίπαλο δέος για τον «Τσάρο» ή για να τον «αθωώσει» σε μια προσπάθεια υπεράσπισής του; Δύσκολο να απαντηθεί αυτό, καθώς ο συγγραφέας το χειρίζεται με λεπτότητα και προσοχή, αποφεύγοντας να δώσει «δικαιώματα» σε κάποιαν από αυτές τις απόψεις. Εξ άλλου, ο Βαντίμ Μπαράνοφ θεωρεί την πολιτική ως τέχνη και όλη τη δράση της ως θεατρική παράσταση με συγκεκριμένους ρόλους.

Ο συγγραφέας μοιάζει περισσότερο να προσπαθεί, μέσω του ήρωά του, να κάνει γνωστή την εθνική ρωσική θέση που υποστηρίζει ο Πούτιν σαν μια άποψη που είναι ωφέλιμο να προβληματίσει τη Δύση. Δεν μοιάζει να επιδιώκει να καταστήσει τον Πούτιν συμπαθή (πράγμα λιγάκι δύσκολο εξ αντικειμένου), όσο να τον ερμηνεύσει, να μπει στο σκοτεινό μυαλό του. Κατά την άποψή μου, η αφήγηση δεν υιοθέτει ρωσικές θέσεις, απλώς αναφέρεται στο πώς αντιλαμβάνονται τον κόσμο στο Κρεμλίνο.

Ενδιαφέρον ιδιαίτερο έχει το ότι πολλά από αυτά που γράφονται και υποστηρίζονται στο βιβλίο τα ακούσαμε λίγο μετά την έκδοσή του στη Γαλλία στην ομιλία του Πούτιν που προηγήθηκε της κήρυξης του πολέμου εναντίον της Ουκρανίας. Ακούσαμε τον Πούτιν να παραπονιέται ότι υποτιμάται η δύναμη της Ρωσίας, ότι η Δύση όχι μόνο δεν έδειξε συμπαράσταση στην πτώση της Σοβιετικής Ένωσης αλλά βρήκε την ευκαιρία να επεκταθεί σε παραδοσιακούς γεωπολιτικούς «χώρους ελέγχου» της Ρωσίας και κυρίως ότι η Ουκρανία στην ουσία ενεργούσε κάτω από την καθοδήγηση της CIA και της αμερικανικής κυβέρνησης…

Σε αυτά και σε διάφορες άλλες ιστορικής φύσεως επισημάνσεις που είχε κάνει ο Πούτιν στο περίφημο διάγγελμά του αναφέρεται στην ουσία και ο Βαντίμ Μπαράνοφ στον δυτικό συνομιλητή – ακροατή του. Αυτό δεν συνιστά προπαγάνδα των ρωσικών θέσεων ή εξωραϊσμό της εγκληματικής φυσιογνωμίας του Πούτιν, όπως ερμηνεύτηκε από μερικούς στη Γαλλία και αλλού. Αντιθέτως, μαθαίνουμε διατυπωμένη με στοχαστικό τρόπο τη ρωσική πλευρά σκέψης, κάτι χρήσιμο και ωφέλιμο πολλαπλώς.

Ο μυθιστορηματικός ήρωας μιλά επίσης ξεκαθαρίζοντας κάτι το οποίο στη Δύση, ενώ το γνωρίζουμε, το παραβλέπουμε επιδεικτικά και ανεξήγητα: ότι η Ρωσία στη μακραίωνη ιστορία της δεν ήρθε ποτέ σε επαφή με τη δημοκρατία, αν εξαιρέσουμε την περίοδο Γκορμπατσόφ – Γιέλτσιν (αν μπορεί κανείς αυτό να το θεωρήσει μια σύντομη όσο και πρόχειρη συνάντηση με τη δημοκρατία). Η Ρωσία είναι ένα αυταρχικό κράτος με ιδιαίτερα έντονο εθνικισμό και αυτοκρατορική συνείδηση. Δεν σχετίζεται με τη δημοκρατία, καθαρά και ξάστερα, και δεν συγκινείται με τις δυτικές ευαισθησίες, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες. Δεν συγκινείται από τη δημοκρατία – με δυο λόγια, δεν τη γουστάρει.

Αυτό ερμηνεύεται πολύ εύστοχα, διεισδυτικά και με πολιτισμικά επιχειρήματα από τον Μάγο του Κρεμλίνου. Επίσης ακούμε από το στόμα του να ασκείται μια κριτική για τον δυτικό τρόπο ζωής, την περίφημη δυτική υποκρισία, αλλά και τη βαθύτατη έλξη που ασκεί διαχρονικά αυτός ο υποκριτικός και διεφθαρμένος τρόπος ζωής στους ίδιους τους Ρώσους και κυρίως στους τυχάρπαστους ολιγάρχες – μαφιόζους.

Μάλιστα, θεωρεί πως αυτή η ακαταμάχητη γοητεία και έλξη που ασκεί ό,τι δυτικό διαχρονικά, είναι η αιτία που δημιουργεί ταυτόχρονα αισθήματα βαθύτατης μειονεξίας στους Ρώσους, βυθίζοντάς τους στο μίσος και στο χάος της ρωσικής ψυχής. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη διάρκεια της αφήγησής του, ο Μάγος αναφέρεται στην περίπτωση ενός Ρώσου διπλωμάτη που ζούσε χρόνια στην Ευρώπη, ο οποίος μιλούσε γαλλικά και δεν ήξερε ρωσικά. Τέτοια λατρεία και την ίδια στιγμή έντονα συναισθήματα κατωτερότητας τρέφουν τον αντιδυτικισμό των Ρώσων!

Η αφήγηση, που λαμβάνει χώρα στην κατοικία του Μάγου, αποτελεί ένα σύγχρονο ρωσικό μυθιστόρημα της μετασοβιετικής περιπέτειας της Ρωσίας, των απωλειών και των ταπεινώσεων που υπέστη αλλά και των προσδοκιών της μέσα από τη στιβαρή και αναθεωρητική διακυβέρνηση Πούτιν, που επανατοποθετεί τη Ρωσία στην αυταρχική της αυτοκρατορική παράδοση.

Τέλος, ο Βαντίμ Μπαράνοφ συνδέει τον Ζαμιάτιν και το προφητικό «Εμείς» με τις σύγχρονες εξελίξεις της τεχνολογίας και τον κίνδυνο μιας παγκόσμιας επιστημοτεχνολογικής απολυταρχίας.

Πρόκειται για ένα ιδιαιτέρα ενδιαφέρον βιβλίο, που αξίζει να διαβαστεί στοχαστικά, καθώς μας δίνει μια πολύ σοβαρή ανάλυση τόσο της ρωσικής πραγματικότητας όσο και της προσωπικότητας του Πούτιν και των προθέσεών του.

Οι προτάσεις της εβδομάδας

Κατερίνα Δήμτσα

Σκισμένα καλσόν

Εκδόσεις: Αργοναύτης

Σελ.: 164

Συναισθηματικός λυρισμός από αυτόν που ξοδεύουν οι νέοι άνθρωποι πιστεύοντας ότι επαναστατούν, γνωρίζουν την αλήθεια και τα μυστικά του κόσμου, ενώ στην ουσία ηθικολογούν με απολυτότητες. Ποιήματα και πεζά συνθέτουν αυτήν τη συλλογή, η οποία αποτελείται από ένα σύμπαν πρωτογενών αντιδράσεων και καταγγελτικών βεβαιοτήτων απέναντι στον «κακό και άδικο» κόσμο που πρέπει να διορθωθεί πριν καν κατανοηθεί.

Ωστόσο, τα ποιήματα αυτά και τα πεζά χαρακτηρίζονται από μιαν ορμή, στην προσπάθειά τους να βρουν εκείνη την κρυφή ρωγμή του κόσμου απ’ όπου θα τρυπώσουν ανακαλύπτοντας νέες «αλήθειες» – αν και οι αλήθειες αυτές απαιτούν πολύ χρόνο και ιδιαίτερη προσήλωση. Ταυτόχρονα, τα κείμενα αυτά μοιάζουν να βιάζονται τόσο, ώστε δεν προλαβαίνουν να κοιτάξουν συνολικά τον κόσμο, να γνωρίσουν τη ζωή.

Απλώς βιάζονται να μιλήσουν γιατί πνίγονται από μια σειρά αόριστων αισθημάτων – ψευδαισθήσεων που θολώνουν την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα είναι το σχολείο της λογοτεχνίας, όχι οι φαντασιώσεις.

Η λογοτεχνία δεν συγκινείται ούτε από τον θυμό ούτε από την αγανάκτηση και την άρνηση ούτε από το δίκαιο και το άδικο, το καλό και το κακό, αλλά από τη γνώση, την παρατήρηση, τη λοξή ματιά, αυτήν που δεν απευθύνεται στο θυμικό, αλλά πυροδοτεί τον τρόμο της αποκάλυψης. Η συγγραφέας πρέπει να δώσει την ευκαιρία του χρόνου στον εαυτό της πριν επανέλθει.

---

Μιχαήλ Μητσάκης

Αθηναϊκαί σελίδες και τα διηγήματα Αυτόχειρ – Το Φίλημα

Εκδόσεις: Πατάκη

Σελ.: 122

Πρόκειται για έναν από τους πλέον ενδιαφέροντες συγγραφείς της Νέας Αθηναϊκής Σχολής, ο οποίος υπήρξε θεμελιωτής της αστικής πεζογραφίας στην ελληνική λογοτεχνία. Μόλις κυκλοφόρησε ένας μικρός τόμος, που περιέχει μάλιστα και τον «Αυτόχειρα», που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα διηγήματα του συγγραφέα. Στην έκδοση αυτή βρίσκονται συγκεντρωμένα ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα γραφής του Μητσάκη.

Τα αφηγήματα που εντάσσονται στην ενότητα «Αθηναϊκαί σελίδες» αποτελούν σπαρταριστά σκίτσα που αναπαριστούν με χάρη, κομψότητα και ακρίβεια την ανθρωπογεωγραφία και την τοπογραφία της Αθήνας στα τέλη του 19ου αιώνα. Με το διήγημά του «Αυτόχειρ», ο συγγραφέας διεισδύει με θαυμάσιο τρόπο στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής. Το σύντομο αφήγημα «Το φίλημα», εμπνευσμένο από την Ελληνική Επανάσταση, αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή κείμενα του Μητσάκη.

---

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: οι προτάσεις της εβδομάδας

Η Θεσσαλονίκη στα θυελλώδη χρόνια του Μεσοπολέμου

Βιβλίο: Έρωτας και τρομοκρατία…