Μέρος Δεύτερο: Φαγητά και ποτά

Ο Όμηρος χαρακτήριζε τους ανθρώπους ως ψωμοφάγους. Ο Πλάτων στην «Πολιτεία» περιγράφει τον «κανόνα» της λιτής και υγιεινής τροφής:

«Οι άνθρωποι, για να τραφούν, θα φτιάχνουν οπωσδήποτε ή με κριθάρι ή με σιτάρι αλεύρι που θα το ψήνουν ή θα το ζυμώνουν. Θα κάνουν με αυτό ωραίες γαλέτες και ψωμιά που θα τα σερβίρουν επάνω σε καλάμια ή σε φύλλα πολύ καθαρά».(Β, 372 b).

Το κριθαρένιο αλεύρι ζυμωμένο σε γαλέτα αποτελούσε την πιο διαδεδομένη μορφή ψωμιού, που ονομαζόταν μάζα. Αν και τα δημητριακά αποτελούσαν τη βάση της τροφής των Αθηναίων, οι σιτοβολώνες της Αττικής δεν επαρκούσαν για να θρέψουν τον πληθυσμό της. Σώζεται μάλιστα ένα παράγγελμα του Σόλωνα, ότι το σιταρένιο ψωμί (ο άρτος), το καθαρό δηλαδή ψωμί που έχει στρογγυλό σχήμα (το καρβέλι σήμερα), δεν έπρεπε να τρώγεται καθημερινά, παρά μόνο στις γιορτές.

Αυτό, ωστόσο, αφορούσε την εποχή του νομοθέτη Σόλωνα. Αργότερα, στην Αθήνα του Περικλέους έβρισκε καθημερινά κανείς σταρένιο ψωμί στον φούρνο με την ίδια ευκολία που έβρισκε και τη μάζα. Η μάζα, ωστόσο, κόστιζε σημαντικά λιγότερο και οι πιο φτωχοί πολίτες αυτήν αγόραζαν τις περισσότερες φορές. Να σημειώσουμε ότι, αν και κάθε οικογένεια συνήθως έψηνε μόνη της το ψωμί της, στα μεγάλα κέντρα υπήρχαν φούρνοι και μάλιστα ο ανταγωνισμός για το ποια πόλη ψήνει το καλύτερο ψωμί ήταν έντονος. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Αθήνα καμάρωνε για τον καλύτερο αρτοποιό της, τον Θεάριο, το όνομα του οποίου μνημονεύουν οι συγγραφείς της εποχής του!

Τα βασικά είδη διατροφής

Τα βασικά είδη διατροφής στην Αθήνα ήταν τα χόρτα, οι ελιές, τα κρεμμύδια, τα σκόρδα, τα ψάρια, το κρέας, τα φρούτα και τα γλυκίσματα. Η τιμή των χόρτων ήταν λίγο «τσιμπημένη», καθώς δεν υπήρχαν σε επάρκεια – αντίθετα με τις φακές και τα κουκιά που στοίχιζαν λιγότερο και τα έτρωγαν λιωμένα σε μορφή πουρέ. Το φαγητό αυτό το ονόμαζαν έτνος και ήταν πολύ θρεπτικό, αν και βαρύ. Μάλιστα, ο Αριστοφάνης στους «Βατράχους» το αναφέρει ως το αγαπημένο φαγητό τού «πολύ φαγά» Ηρακλή (στιχ. 62,63).

Μεγάλη κατανάλωση είχαν τα κρεμμύδια, τα σκόρδα και το τυρί, κυρίως από τους στρατιώτες. Οι πιο εξευγενισμένοι, ωστόσο, πολίτες αυτή τη διατροφή τη σνόμπαραν ως «χωριάτικη»!

Άφθονες βέβαια ήταν οι ελιές στην Αθήνα, ιδιαίτερα την εποχή πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, οπότε ρημάχτηκαν… Τις ελιές κυρίως τις χρησιμοποιούσαν για το λάδι, ωστόσο τις έτρωγαν κιόλας.

Οι Αθηναίοι προτιμούσαν το ψάρι. Μαζί με το ψωμί ήταν η βασική τους τροφή. Είναι χαρακτηριστικό ότι αν τύχαινε κάποια αύξηση στην τιμή της φαληρικής σαρδέλας ή της αντζούγιας, ο φτωχόκοσμος κυρίως ανησυχούσε ιδιαίτερα μήπως και δεν μπορεί να προμηθευτεί ένα από τα πλέον αγαπημένα του φαγητά. Η ψαραγορά των Αθηνών ήταν το πιο πολυσύχναστο μέρος της Αγοράς. Βέβαια, υπήρχαν και αρκετά ψάρια που ήταν ακριβά και δύσκολα μπορούσαν να τα προμηθευτούν οι φτωχότεροι. Παράδειγμα, τα πολύ δημοφιλή χέλια της λίμνης Κωπαΐδας ήταν πολύ ακριβά. Αγαπημένο τους ψάρι ήταν επίσης και ο τόνος, όπως και τα διάφορα θαλασσινά: κοχύλια και μαλάκια, σουπιές, καλαμάρια, που υπήρχαν άφθονα στις ακτές της Εύβοιας και αποτελούσαν πηγή πλούτου για τους ψαράδες της Ερέτριας. Μάλιστα, το νόμισμα της Ερέτριας είχε σήμα το καλαμάρι! Ιδιαίτερη επίσης πέραση είχαν και τα παστά (τάριχος) ψάρια, όπως και τα κρέατα διατηρημένα μέσα στη σαλαμούρα ή καπνιστά.

Το κρέας στην Αθήνα ήταν γενικότερα πιο ακριβό, εκτός από το χοιρινό. Στην «Ειρήνη» του Αριστοφάνη μαθαίνουμε ότι ένα γουρουνόπουλο γάλακτος στοίχιζε τρεις δραχμές. Οι φτωχοί άνθρωποι που κατοικούσαν στις πόλεις δυσκολεύονταν να το αγοράσουν. Έτσι, έτρωγαν κρέας συνήθως στις θρησκευτικές εορτές που γίνονταν θυσίες. Στην ύπαιθρο οι εύποροι ιδιοκτήτες έτρωγαν πολύ συχνά κρέας χοιρινό, κατσικίσιο, αρνίσιο, μαζί με πουλερικά και κυνήγι.

Το δείπνο, που στους αρχαίους Έλληνες αποτελούσε το κυρίως γεύμα της μέρας, ολοκληρωνόταν με τα τραγήματα (επιδόρπιο): φρέσκα φρούτα αλλά και ξερά (συνήθως ξέραιναν τα σύκα), με καρύδια, σταφύλια και κάποια γλυκά με βάση το μέλι. Στη διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ. μαγείρευαν οι γυναίκες του σπιτιού, κυρίως οι δούλες, πράγμα που άρχισε να διαφοροποιείται τον 4ο αιώνα, όπου, όπως φαίνεται, έκανε την εμφάνισή του το επάγγελμα του μάγειρα και του ζαχαροπλάστη. Ταυτόχρονα με την εμφάνισή τους αρχίζουν να γράφονται και οι διάφορες «Μαγειρικές».

Περί κυκεώνων, οίνων και άλλων ποτών

Ένα από τα πιο γνωστά ποτά της ελληνικής αρχαιότητας ήταν ο κυκεών. Ήταν φτιαγμένος κυρίως από χοντραλεσμένο κριθάρι (πτισάνη) και βότανα (κυρίως γλήχωνα, βότανο παρόμοιο με τη μέντα) ή με θυμάρι. Το ποτό θεωρούσαν ότι είχε και θεραπευτικές ιδιότητες. Στην «Ειρήνη» του Αριστοφάνη (V. 712), ο Ερμής το προτείνει στον Τρυγαίο, που έφαγε πάρα πολλά ξηρά φρούτα και καρύδια.

Χρησιμοποιούνταν στη διάρκεια του τελετουργικού των Ελευσίνιων Μυστηρίων και ήταν ένα από τα δημοφιλέστερα ποτά των Ελλήνων αγροτών, το οποίο απέφευγαν οι αριστοκράτες, που διέθεταν πιο εκλεπτυσμένο ουρανίσκο. Ενδεικτική είναι η αναφορά που γίνεται στους «Χαρακτήρες» του Θεόφραστου, όπου στον «αγροίκο» (IV, 2-3) η ανάσα ενός αγρότη που έχει «κοπανίσει» έναν κυκεώνα ενοχλεί τους γύρω του στην εκκλησία του δήμου και αυτός τους απαντά πως κανένα άρωμα δεν μυρίζει τόσο ευχάριστα όσο το θυμάρι.

Το πιο διαδεδομένο ποτό ήταν το δίχως άλλο το νερό και αυτοί που καταλάβαιναν από φαγητά και ποτά το εκτιμούσαν ιδιαίτερα για τη γεύση του και τη δροσερότητά του. Οι Αθηναίοι, επίσης, έπιναν κυρίως το κατσικίσιο γάλα και ένα μίγμα νερού με μέλι. Ωστόσο, το βασιλικό ποτό, που το έδιναν τα αμπέλια, ήταν το κρασί, «το δώρο του Διονύσου»! Στην εξοχή, αμέσως μετά τον τρύγο, έπιναν κρασί γλυκό.

Το κρασί το έφτιαχναν με πολύ διαφορετικό τρόπο από ό,τι σήμερα. Η ζύμωσή του ήταν σύντομη, πράγμα που δυσκόλευε τη διατήρησή του. Μάλιστα για να το διατηρήσουν χρησιμοποιούσαν αλατισμένο νερό. Συχνά πρόσθεταν διάφορα αρώματα, όπως θυμάρι ή μέντα, κανέλα και καμιά φορά μέλι. Έφτιαχναν επίσης και κρασί ψημένο. Κάθε τόπος που παρήγαγε καλό κρασί, είχε και τις δικές του μεθόδους παραγωγής. Τέλος, να σημειώσουμε ότι σπάνια οι αρχαίοι έπιναν το κρασί τους ανέρωτο (άκρατος οίνος).

Διαβάστε επίσης:

ΚΚΕ: Βλέπει παζάρι στα ελληνοτουρκικά πέραν ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας

Μανιφέστο για τη νέα Κεντροαριστερά

Ελληνοτουρκικά: Στο τραπέζι «άνευ όρων» – Η Αθήνα αποδέχθηκε διμερή και εφ’ όλης της ύλης διάλογο