Αλέκος Φλωράκης

Το προσκύνημα της Παναγίας Τήνου

Μελέτη Θρησκευτικής Ανθρωπολογίας – Λαογραφίας

Α’ & Β’ τόμος

Έκδοση: Πανελλήνιον Ιερόν Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου – Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού

Σελ.: 524 (Α’ τ.), 476 (Β’ τ.)

Πριν από 200 χρόνια, στις 30 Ιανουαρίου 1823, έπειτα από πολύμηνες ανασκαφές, βρέθηκε μια εικόνα της Παναγίας που έμελλε να γίνει ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα σύμβολα του ελληνισμού και της Ορθοδοξίας, καθώς ταυτίστηκε με τους αγώνες της ανεξαρτησίας των Ελλήνων και υπογράμμισε ανεξίτηλα την πίστη του Έλληνα στην Ορθοδοξία. Η τεχνοτροπία της εικόνας είναι ιδιαίτερη και αποδίδεται από κάποιους στον Απόστολο Λουκά. Άλλοι, πάλι, μελετητές τη θεωρούν κατοπινή της εποχής του Λουκά. Όπως και να έχει, η εύρεση αυτής της εικόνας συνδέθηκε με την Ελληνική Επανάσταση και με την Ορθοδοξία, έτσι που κατέστη εθνικό και θρησκευτικό σύμβολο του νεότερου ελληνισμού. Έκτοτε, κάθε χρόνο στις 30 Ιανουαρίου εορτάζεται στην Τήνο η Εύρεση της Θεοτόκου.

Η σημαία της Επανάστασης υψώθηκε στο νησί αμέσως, στις 31 Μαρτίου του 1821, πρώτα στο χωριό Πύργος, γενέτειρα κορυφαίων καλλιτεχνών που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πνευματική – καλλιτεχνική αναγέννηση του νέου ελληνισμού, και λίγες μέρες αργότερα, στις 20 Απριλίου του ίδιου έτους, κυμάτισε στη Χώρα του νησιού. Δύο χρόνια αργότερα, η Εύρεση της Εικόνας της Μεγαλόχαρης γίνεται γνωστή στο πανελλήνιο και εκλαμβάνεται σαν οιωνός νίκης. Έκτοτε, ο ναός της Ευαγγελίστριας εκφράζει, όπως έχει γραφτεί, «την εποχή του Ιερού ημών Αγώνος, ως ον το μόνον και κύριον μνημείον το ανεγερθέν υπό την κλαγγήν των όπλων».

Η είδηση της εύρεσης της εικόνας δεν περνά απαρατήρητη από τον επαναστατημένο λαό, που το θεώρησε – όπως προαναφέραμε – καλόν οιωνό για την έκβαση της Επανάστασης. Έτσι, καταφθάνουν στο νησί κορυφαίοι ήρωες της Επανάστασης προκειμένου να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας, όπως ο Κολοκοτρώνης, ο Μιαούλης, ο Μακρυγιάννης και ο Νικηταράς.

Με τη συμπλήρωση διακοσίων ετών από την εύρεση της εικόνας ολοκληρώθηκε και δίδεται στην κυκλοφορία ένα πραγματικά κολοσσιαίο έργο. Πρόκειται για μια δίτομη μελέτη θρησκευτικής ανθρωπολογίας και λαογραφίας, σχετική με το Προσκύνημα της Παναγίας Τήνου. Το επίτευγμα αυτό έφερε σε πέρας ο Αλέκος Φλωράκης, ένας διαπρεπής, άοκνος και εμπνευσμένος εθνολόγος – λαογράφος, ένας από τους πλέον αντιπροσωπευτικούς ποιητές της γενιάς του ’70, διδάκτωρ του ΕΜΠ και πολλάκις βραβευμένος συγγραφέας από την Ακαδημία Αθηνών για τη σημαντική προσφορά του.

Το δίτομο αυτό έργο που μας παρέδωσε αποτελεί ηράκλειο και μοναδικό άθλο εργασίας, σπουδής και μελέτης με επιστημονική αρτιότητα, που ολοκληρώθηκε ύστερα από ενασχόληση σαράντα ετών. Πρόκειται για μιαν επιστημονικά δομημένη και προσανατολισμένη μελέτη, που προσεγγίζει το προσκύνημα της Παναγίας Τήνου υπό το πρίσμα της θρησκευτικής ανθρωπολογίας. Το ενδιαφέρον είναι στραμμένο ερευνητικά στην τελετουργική παράδοση των ιερών τόπων.

Στον πρώτο τόμο της μελέτης, ο συγγραφέας θέτει όλο το ιστορικό πλαίσιο της εποχής μέσα στο οποίο εντάσσεται η συνολική οργάνωση του ιερού χώρου, η δομή και η λειτουργικότητα των επιμέρους κύκλων ιερότητας. «Ο ιερός τόπος. Η τελετουργία του προσκυνήματος. Η λαϊκή λατρεία» είναι ο τίτλος του πρώτου μέρους της μελέτης, που ορίζει με σαφήνεια το πλαίσιο ενδιαφέροντος. Ο συγγραφέας δείχνει να ξεπερνά τον εαυτό του ερχόμενος αντιμέτωπος με ένα δαιδαλώδες και ιδιαίτερα απαιτητικό θέμα, η διαχείριση του οποίου απαιτεί όχι μόνο θηριώδεις γνώσεις, αλλά και μια σοφή στρατηγική χρήσης και επεξεργασίας ενός τεράστιου υλικού.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως η εθνολογία και η ανθρωπολογία, έχουν ως κύριο μέλημά τους να προσεγγίσουν αναλυτικά τον άνθρωπο και την κοινωνία, έτσι που το υποκείμενο είναι ταυτόχρονα κριτής και κρινόμενος, πράγμα που δυσκολεύει την αμεροληψία που είναι αναγκαία ως ιδεώδες της έρευνας. Εθνολογία σημαίνει την επιστημονική μελέτη «άλλων» κοινωνιών, ενώ Ανθρωπολογία είναι η μελέτη των κοινωνικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών της ανθρωπότητας στο σύνολό της. Τίποτα από όλα αυτά δεν διαλανθάνει την προσοχή του Φλωράκη, που σκύβει ευλαβικά πάνω από ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα, του οποίου οι θεωρητικές, ιστορικές και μυθολογικές αναφορές χάνονται στις ομίχλες της ανθρώπινης γενεαλογίας, όπως αυτή της αιώνιας Μητέρας Θεάς που απαντάται σε όλες σχεδόν τις μυθολογικές παραδόσεις της ανθρωπότητας και που παραμένει τόσο ισχυρή, ώστε η Παναγία στην ορθόδοξη παράδοση να εκλαμβάνεται κατά θεολογική παρέκβαση ως θεά-μητέρα όλων μας.

Η μελέτη υπερβαίνει τον λατρευτικό χαρακτήρα του προσκυνήματος, καθώς επεκτείνεται και σε όλους εκείνους τους συνακόλουθους πολιτισμικούς τομείς που καθορίζονται από τις παραδόσεις και φωτίζονται από πλήθος ανθρωπολογικών στοιχείων που παραπέμπουν σε τελετουργικά έθιμα όπως και σε μύθους και δοξασίες που ανιχνεύουν την καταγωγή, τις μορφές και τις παραλλαγές των θρησκευτικών παραδόσεων. Έτσι αποκωδικοποιούνται οι συμβολισμοί που χρωστούν την ύπαρξή τους σε προγενέστερες εποχές και μας συνδέουν με ένα ιστορικό παρελθόν που εδραιώνει την πολιτισμική εθνική μας ταυτότητα.

Είναι εντυπωσιακό, πραγματικό θαύμα, το πώς αρχέγονες συνήθειες συνεχίζουν την ύπαρξή τους κρυμμένες στον σύγχρονο κόσμο, διασωσμένες από τη φθορά, και ανακαλούν στη μνήμη τον θαυμαστό ρυθμό των ανθρώπων. Παραδόσεις εξαγνισμών, τελετουργικών πρακτικών, ιερών προσκηνυματικών τόπων αλλά και διάφορων λατρευτικών συνηθειών. Είναι συγκλονιστικό να συνδέεται το προσκύνημα της Τήνου με έναν χώρο που υποστηρίζεται ότι υπήρχε στην αρχαιότητα ο ναός του Διόνυσου, άρα ήταν διαχρονικά ένας ιερός τόπος. Όπως και το περίφημο ξενύχτι παραμονή Δεκαπενταύγουστου των προσκυνητών που προσδοκούν να δουν την Παναγία να τους φανερώνεται, να ζωντανεύει μπροστά στα μάτια τους, να συνδέεται με τις «εγκοιμήσεις» που έκαναν οι αρχαίοι μας πρόγονοι στους ναούς του Ασκληπιού με την προσδοκία της ιάσεως… Αυτό το άρρηκτο νήμα της παράδοσης που συνεχίζεται εδώ και αιώνες αποτελεί από μόνο του ένα μεγάλο θαύμα.

Στον δεύτερο τόμο, ο συγγραφέας ασχολείται με τα «Παραρτήματα», κάτι σαν ένα συμπληρωματικό τεκμήριο του πρώτου τόμου, που αποτελεί την κατ’ εξοχήν μελέτη. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα 18 κείμενα ξένων περιηγητών και παλαιών Ελλήνων λογίων για το προσκύνημα της Μεγαλόχαρης της Τήνου. Το δίτομο αυτό λεύκωμα διανθίζεται επίσης με σπάνιο εικονογραφικό υλικό, το οποίο ολοκληρώνει μια λαμπρή καθ’ όλα έκδοση του Πανελλήνιου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, που κυκλοφόρησε στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την Εύρεση της θαυματουργής εικόνας της Μεγαλόχαρης.

Τελειώνοντας, δεν θα μπορούσαμε να μην μνημονεύσουμε την άρτια επιμελημένη έκδοση που σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε υλικοτεχνικά στο νησί της Τήνου, το οποίο συνεχίζει να επιβεβαιώνει σε κάθε τομέα την τεράστια κληρονομιά του καλού γούστου!

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Μια έμπνευση δίχως σύνορα

Βιβλίο: Ο κατάσκοπος που έγινε συγγραφέας!

Bιβλίο: Οι προτάσεις της εβδομάδας