Το ελληνικό ζήτημα σε σχέση με το Ανατολικό

Το «Ανατολικό Zήτημα» που υιοθετήθηκε ως έκφραση εφάμιλλης βαρύτητας με το αντίστοιχο Ομηρικό, σημαίνει το δυσεπίλυτο πρόβλημα, αυτό δηλαδή που δημιουργήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα, με τα εμφανή σημάδια της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την πρεμούρα των ευρωπαϊκών χωρών να προβάλουν τις παντός είδους αξιώσεις τους πάνω στις κτήσεις της στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Μέρος του Ανατολικού Ζητήματος υπήρξε και η Επανάσταση του 1821.

Από την αρχή της Επαναστάσεως, ο Μαυροκορδάτος εργαζόταν επισήμως και ανεπισήμως με στόχο να πείσει κυρίως τους Αγγλογάλλους, και δευτερευόντως τους Αυστριακούς, ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν πατρονάρεται από τους Ρώσους. Έτσι, στο ιδεολογικό περιεχόμενο των διακηρύξεων της Συνελεύσεως και του Πολιτεύματος δεν γίνεται καμιά αναφορά στη Φιλική Εταιρεία, ούτε στον Υψηλάντη. Μάλιστα, φρόντισε να εξαφανιστεί το σύμβολό της, ο Φοίνικας, όπως και η σημαία που είχε κυματίσει στη Μολδοβλαχία. Ο Μαυροκορδάτος έδωσε σκληρό αγώνα προκειμένου να απο-ρωσοποιήσει την Επανάσταση, καθώς είχε την ιδιοφυή διορατικότητα να διακρίνει ότι το μέλλον του ελληνισμού και της Ελλάδας ήταν ταυτισμένο με την Ευρώπη και τα ευρωπαϊκά συμφέροντα. Αυτό που προσπαθούσε να αναδείξει ήταν ότι ένα νεοελληνικό χριστιανικό κράτος από τους απογόνους των αρχαίων Ελλήνων θα μπορούσε να αντικαταστήσει πλήρως την παρακμάζουσα και υπό κατάρρευση, βάρβαρη μουσουλμανική Τουρκία, αποτελώντας ταυτόχρονα το ευρωπαϊκό ανάχωμα στον ρωσικό επεκτατισμό που αναζητούσε διέξοδο στη Μεσόγειο. Στην ουσία, ο Μαυροκορδάτος είναι ο εισηγητής της ιδέας ότι η δημιουργία του νεοελληνικού κράτους θα έλυνε το πλέον δυσεπίλυτο πρόβλημα εξωτερικής πολιτικής της εποχής: το Ανατολικό Ζήτημα.

Με την Αγγλία!

Όπως αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων, ο Μαυροκορδάτος πρέπει να ήταν ένας από τους ελάχιστους της Ελληνικής Επανάστασης που είχε συγκεκριμένο σχέδιο για τη δημιουργία ενός συνταγματικού νεοελληνικού κράτους σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Αν ανατρέξει κανείς στους συνεργάτες του, εύκολα διαπιστώνει ότι ήταν από τα πλέον καλλιεργημένα πρόσωπα της εποχής. Τέλος, η αγγλόφιλη πολιτική του σε μιαν εποχή όπου η ύπαρξη του υπό διαμόρφωση κρατιδίου εξαρτιόταν από ξένες επεμβάσεις, υπήρξε απολύτως ρεαλιστική σύμφωνα με την ευρωπαϊκή πραγματικότητα της εποχής, πράγμα που προϋποθέτει διορατικότητα και οξύτατη διπλωματική ευφυΐα. Μάλιστα, θεωρούσε ότι η Ρωσία αποτελούσε έναν ανασταλτικό παράγοντα για τη δυτικόστροφη πλεύση που έπρεπε να λάβει το ελληνικό κράτος. Πράγμα, ωστόσο, που χρησιμοποιούσε και ως διπλωματικό όπλο, καθώς πίστευε ότι ο διαφαινόμενος κίνδυνος επέκτασης της επιρροής της Ρωσίας στην Ελλάδα θα επιτάχυνε τα ευρωπαϊκά αντανακλαστικά και τις επιθυμητές για την Ελλάδα, εξελίξεις.

Συνοπτικά περί Τουρκίας

Πολύ ενδιαφέρον έχει το ότι κατά την περίοδο της παραμονής του στην Πίζα έγραψε στα γαλλικά το έργο «Συνοπτικά περί Τουρκίας» («Coup d’ oeil sur la Turquie»). Άνδρας πολύγλωσσος, ενημερωνόταν λεπτομερώς για την ευρωπαϊκή πολιτική και για τις διεθνείς συνθήκες που διαμόρφωναν τον κόσμο της εποχής του, ενώ ήταν και γνώστης των ευρωπαϊκών πολιτικών τάσεων και των αρχών του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Το ότι είχε ολοκληρωμένη γεωπολιτική άποψη, γίνεται φανερό από το πώς προσεγγίζει στο έργο του «Συνοπτικά περί Τουρκίας» το ελληνικό ζήτημα σε σχέση με το Ανατολικό. Το έργο αυτό δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και δεν κυκλοφόρησε δημόσια παρά μόνο σε όσους παραλήπτες το έστειλε ο ίδιος ο συγγραφέας!

Έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι απόψεις του Μαυροκορδάτου που γράφονται το 1819, καθώς αποτελούν σήμερα ένα μεγάλο θέμα ανάμεσα στα χριστιανικά και τα μουσουλμανικά κράτη. Πρόκειται για έναν υπαρκτό διαχωρισμό που παραμένει ανατριχιαστικά επίκαιρος και δείχνει την οξυδέρκεια του Μαυροκορδάτου. Ο Χριστιανός δεσπότης, αναφέρει, κυβερνά «ελέω θεού», άρα λογοδοτεί για τις πράξεις του στον θεό με βάση τις αρχές της ευσπλαχνίας, της συγχώρεσης και της φιλανθρωπίας. Αυτό και μόνο το γεγονός κατατάσσει τον Χριστιανό ηγεμόνα στον κόσμο του πολιτισμού και της εξέλιξης σε σχέση με τον αντίστοιχο Μουσουλμάνο ηγεμόνα, που είναι δέσμιος της βαρβαρότητας, του σκοταδισμού και της οπισθοδρόμησης.

Στο πόνημά του παρατηρεί ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελεί παράδειγμα σήψης και διαφθοράς καθώς η διακυβέρνησή της παράγει τυράννους που αυθαιρετούν σε τοπικό επίπεδο σε βάρος του κράτους. Σε αυτήν την οθωμανική παραδοσιακή διοικητική πολιτική αποδίδει το εσωτερικό χάος που επικρατούσε στην Τουρκία και οφειλόταν στην αδιαφορία του Μουσουλμάνου ηγεμόνα, ο οποίος υπερασπιζόταν το ιδιωτικό του συμφέρον αδιαφορώντας για το γενικό. Για τον Μαυροκορδάτο, η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν δεδομένη. Διέκρινε σε αυτήν όλα τα σημάδια παρακμής ενός πολιτικού συστήματος που δεν μπορούσε να ακολουθήσει ή να εναρμονιστεί με τις εξελίξεις, πολιτικές και διοικητικές. Τις εξελίξεις ηρνείτο επίσης πεισματικά να ακολουθήσει και το στρατιωτικό κατεστημένο της αυτοκρατορίας, παρά τις επίμονες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του Σελίμ Γ΄ (1789-1808)  και του Μαχμούτ Β΄.

Γεωστρατηγική  προσέγγιση από το μέλλον

Από τη γνώση της εσωτερικής λειτουργίας της Τουρκίας, ο Μαυροκορδάτος εξάγει το συμπέρασμα ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις γεωπολιτικές προκλήσεις που επωμίζεται καθώς δεν διαθέτει την απαιτουμένη ισχύ ώστε να αντιμετωπίσει τη Ρωσία, η οποία προσδοκούσε να επωφεληθεί από την κατάρρευσή της αλλά και διέθετε την απαιτούμενη στρατιωτική ισχύ να το πετύχει ή να επισπεύσει τις διαδικασίες. Θεωρώντας βέβαιο έναν ακόμα ρωσοτουρκικό πόλεμο, ο Μαυροκορδάτος διέβλεπε ότι η Ρωσία, σύμφωνα με την πάγια επιδίωξή της να βρει διέξοδο προς τον Εύξεινο Πόντο και το Αιγαίο, θα επέφερε μια γενικότερη αναστάτωση που έθετε σε κίνδυνο την ευρωπαϊκή ειρήνη, η οποία βασιζόταν στον υπάρχοντα συσχετισμό των δυνάμεων. Προφανώς, στο ενδεχόμενο ενός ρωσσοτουρκικού πολέμου, η Τουρκία δεν θα είχε καμιά τύχη. Αυτή η γενικότερη αντίληψη ήταν που δημιουργούσε τις προσδοκίες ότι το «ξανθό γένος» θα μας απελευθέρωνε, πράγμα που στο λαϊκό φαντασιακό λειτουργεί ακόμα ως τις μέρες μας – και λόγω του ομόθρησκου.

Προφανώς, η κάθοδος των Ρώσων προς τον Νότο δεν ήταν κάτι το οποίο οι ευρωπαϊκές δυνάμεις της εποχής έβλεπαν με καλό μάτι καθώς θα ενίσχυε καθοριστικά την παρουσία της Ρωσίας στη νοτιανατολική Μεσόγειο. Το παιχνίδι ξαναπαίζεται και στις μέρες μας με τους ίδιους πρωταγωνιστές, προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου.

Ο Μαυροκορδάτος είχε την άποψη ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, προκειμένου να διατηρήσει την υπόστασή της, ήταν αναγκασμένη να θυσιάσει μέρος των εδαφών της στα βόρεια σύνορά της. Ωστόσο, πίστευε ότι οι Οθωμανοί δεν ήταν θέση να κατανοήσουν πλέον το συμφέρον τους, ούτε να εκτιμήσουν το μέγεθος των προβλημάτων που αντιμετώπιζε η Αυτοκρατορία τους. Η άποψή του για την σωτηρία της αυτοκρατορίας ήταν ότι οι δυτικές δυνάμεις έπρεπε να πείσουν την Πύλη να δεχτεί την ύπαρξη τριών ανεξάρτητων ηγεμονιών: της Βλαχίας, της Μολδαβίας και της Σερβίας. Αυτή η διευθέτηση θεωρούσε ότι πιθανόν να περιόριζε τις απώλειες των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων στην περίπτωση μιας ολοκληρωτικής νίκης των Ρώσων σε βάρος της Τουρκίας.

Σε αντίθετη περίπτωση, θεωρούσε την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως δεδομένη: «ἠ κατεδάφιση τοῦ τουρκικοῦ κράτους θὰ καθίστατο ἀναγκαία ἀφοῦ δὲ θὰ ἔμενε καμία ἐπλίδα ἐνίσχυσής του». Ενδιαφέρον έχει η λύση που προτείνει για το Ανατολικό Ζήτημα: «Χωρίζοντας γιὰ πάντα τὶς δύο ἡγεμονίες στὴν ἀριστερὴ ὄχθη τοῦ Δούναβη καὶ τὴ Σερβία γιὰ νὰ δοθοῦν στὴν Αὐστρία καὶ ἀφήνοντας στὴ Ρωσία ἕνα ἀρκετὰ σημαντικὸ μέρος τῆς ἀσιατικῆς ἀκτῆς στὴ Μαύρη Θάλασσα, στὴ δὲ Ἀγγλία κάποια σημαντικὰ νησιὰ ὅπως τὴν Κύπρο καὶ τὴν Κρήτη καὶ ἐγείροντας μίαν Ἑλληνική Αὐτοκρατορία, ἀποτελούμενη ἀπὸ τὸ ὑπόλοιπο τῆς εὐρωπαϊκῆς Τουρκίας καὶ τὴ Μικρὰ Ἀσία, ὄχι μόνο αὐτές οἰ δυνάμεις θὰ ἔβρισκαν ἐδὼ τὸ συμφέρον τους ἀλλά θὰ στερέωναν γιὰ ἀρκετὸ καιρὸ τὴν ταραγμένη ἰσορροπία τῆς Εὐρώπης.

 Ο Μαυροκορδάτος, με δυο λόγια, συνδέει την εθνική μας ανεξαρτησία με την ευρωπαϊκή σταθερότητα! Προφανώς, ταυτόχρονα προειδοποιεί κατά κάποιον τρόπο για το ενδεχόμενο ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, που εν τέλει πραγματοποιείται δυο χρόνια αργότερα, υποβάλλοντας την ιδέα ότι αυτή είναι προς το συμφέρον της ευρωπαϊκής  ειρήνης και σταθερότητας. Με ελληνική κυριαρχία στα εδάφη της  Ευρωπαϊκής Τουρκίας και τα παράλια της Μικράς Ασίας, η περιοχή  γίνεται κέντρο ειρήνης και ευημερίας και η Ελλάδα θα αποτελέσει το ανάχωμα της πρόσβασης των Ρώσων στην Μεσόγειο.

Διαβάστε επίσης:

Σχετικά με τον Τσώρτσιλ – Η ομάδα των έξι – Α’

Σχετικά με τον Τσώρτσιλ

Σχετικά με τον Τσώρτσιλ με αφορμή το ντοκιμαντέρ του Νέτφλιξ Churchill at War