Ο αιώνας των διωγμών – Από τα Σεπτεμβριανά στην αφαίμαξη

Ο 20ός αιώνας υπήρξε αιώνας ελπίδας για πολλούς λαούς· για τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, όμως, ήταν ο αιώνας της σιωπηλής φθοράς, της συρρίκνωσης και του βίαιου διωγμού. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης (1923), που διατήρησε την ελληνική παρουσία στην Πόλη εκτός ανταλλαγής πληθυσμών, δημιουργήθηκε η αίσθηση ότι μια συνύπαρξη ίσως ήταν ακόμη δυνατή. Και πράγματι για κάποιες δεκαετίες η ελληνική κοινότητα επιβίωσε – όχι ακμαία όπως παλιά, αλλά με μια αξιοθαύμαστη εσωτερική συνοχή, με σχολεία, ναούς, εφημερίδες, θέατρα και κοινωνική δραστηριότητα.

Όμως το έδαφος ήταν εύθραυστο και ασύμμετρο. Κάθε φορά που το ελληνοτουρκικό ζήτημα έβγαινε στο προσκήνιο, η μειονότητα γινόταν ανώνυμος στόχος, συμβολικός εχθρός, πολιορκημένο φάντασμα. Ήταν μια συμβίωση χωρίς αμοιβαιότητα.

Το 1942, ο λεγόμενος «φόρος περιουσίας» (Varlık Vergisi), που υποτίθεται στόχευε στη φορολόγηση των πλουσίων, εφαρμόστηκε καταχρηστικά και εκδικητικά στους μη μουσουλμάνους. Οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να πληρώσουν υπέρογκα ποσά, να εκποιήσουν περιουσίες και, αν δεν τα κατάφερναν, να σταλούν σε καταναγκαστικά έργα στην Ανατολία. Ήταν η αρχή της αποδόμησης με τη μορφή οικονομικής αφαίμαξης.

Η κορύφωση ήρθε με τα Σεπτεμβριανά του 1955. Αφορμή – προσχηματική – υπήρξε ένα επεισόδιο στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης. Σε μια οργανωμένη επίθεση πλήθους, καθοδηγούμενη από παρακρατικούς μηχανισμούς, καταστράφηκαν σχεδόν 4.000 ελληνικά καταστήματα, 73 εκκλησίες, δεκάδες σπίτια, σχολεία και κοιμητήρια. Πέρα από τις υλικές ζημιές, αυτό που επλήγη ήταν η αξιοπρέπεια μιας κοινότητας που ώς τότε παρέμενε νομιμόφρων και σιωπηλή. Οι εικόνες των βεβηλωμένων τάφων, των κατεστραμμένων εικόνων, των ηλικιωμένων που σέρνονταν στους δρόμους της Πόλης, χάραξαν μια πληγή που δεν έκλεισε ποτέ.

Το 1964, με αφορμή την ένταση στην Κύπρο, η τουρκική κυβέρνηση καταργεί μονομερώς τη Συμφωνία της Λωζάννης για τους Έλληνες υπηκόους που διέμεναν στην Πόλη. Περισσότεροι από 12.000 Έλληνες απελαύνονται, αλλά μαζί τους φεύγουν και χιλιάδες ομογενείς που είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει εκεί, καθώς οι οικογένειες διαλύονται. Η ελληνική κοινότητα, που μετρούσε πάνω από 100.000 ψυχές στα τέλη του 19ου αιώνα, μειώνεται σε μερικές χιλιάδες. Και όσοι έμειναν, έμαθαν να σωπαίνουν.

Οι διωγμοί αυτοί δεν ήταν παροδικές εξάρσεις βίας. Ήταν μια στρατηγική επιχείρηση εθνικής εκκένωσης. Χωρίς στρατό και χωρίς επίσημες σφαγές, η ελληνική παρουσία εξουδετερώθηκε με την ακρίβεια ενός μακρόπνοου σχεδίου. Αυτό που χάθηκε δεν ήταν μόνο πληθυσμός. Ήταν μια μνήμη που δεν πρόλαβε να γεράσει· ένα βλέμμα που κοίταζε την Πόλη όχι ως κράτος, αλλά ως γενέτειρα ζωής, πίστης και γλώσσας.

Σήμερα, όσοι απέμειναν κρατούν τα κλειδιά του ναού, του σχολείου, του αρχείου. Και το κάνουν χωρίς πικρία, αλλά με σεβασμό προς μια ιστορία που τους υπερέβη – αλλά ποτέ δεν τους διέγραψε.

Η Πόλη κατοικεί ακόμη μέσα μας

Η σημερινή Κωνσταντινούπολη είναι μια τεράστια μητρόπολη, κέντρο του τουρκικού κράτους, με 16 εκατομμύρια κατοίκους και ένα μέλλον που κοιτά προς την Ανατολή. Όμως η μνήμη της ελληνικής Πόλης δεν έχει σβήσει. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στέκει. Η Μεγάλη του Γένους Σχολή λειτουργεί. Η Χάλκη παραμένει σιωπηλή, αλλά παρούσα.

Η Πόλη δεν είναι πια ελληνική – αλλά η ελληνικότητα δεν είναι απλώς ιστορικό παρελθόν της. Είναι υπόγεια δύναμη, αρχιτεκτονικό ίχνος, ψιθυριστή προσευχή, αφηγηματική εμμονή. Από τον Ρωμανό τον Μελωδό έως τον Σεφέρη, από τον Χατζιδάκι έως τον Παπαγιώργη, η Κωνσταντινούπολη κατοικεί στα κείμενά μας, στις μουσικές μας, στα βλέμματά μας.

Γιατί ο ελλινισμός χωρίς την Πόλη είναι ελλιπής– είναι ανήσυχος. Ζει με τον πόθο της επιστροφής όχι ως γεωπολιτική πράξη, αλλά ως πολιτισμική δικαίωση: να ξανασυνδεθεί με το βαθύτερο πρόσωπό του.

Η Πόλη είναι εκεί. Και θα είναι εκεί. Για να μας θυμίζει ποιοι υπήρξαμε και ποιοι θα μπορούσαμε να είμαστε.

Η Κωνσταντινούπολη σήμερα – Η μνήμη κατοικεί στη σιωπή

Σήμερα, η Κωνσταντινούπολη – το πολύβουο μητροπολιτικό τέρας των δεκαέξι εκατομμυρίων κατοίκων – είναι αναμφίβολα μια άλλη πόλη: τουρκική, σύγχρονη, με διεθνείς φιλοδοξίες, γεωπολιτικό βάρος, τεχνολογική πρόοδο και θρησκευτική αυτοπεποίθηση. Όμως κάτω από την επιφάνεια του παρόντος, η Πόλη που μας αφορά – η ελληνική, η εκκλησιαστική, η αστική, η οικουμενική – επιμένει να υπάρχει, αθέατη και σιωπηλή.

Η Μεγάλη του Γένους Σχολή εξακολουθεί να διδάσκει. Οι λιγοστοί μαθητές της ανεβαίνουν καθημερινά στον λόφο του Φαναρίου, περνούν την πύλη του πυργόσχημου κτηρίου που μοιάζει φρούριο, όχι πια για να γίνουν πατριάρχες ή λόγιοι, αλλά για να θυμίσουν ότι η ελληνική γλώσσα δεν εγκατέλειψε ποτέ αυτό το χώμα.

Το Πατριαρχείο, με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο να υπηρετεί με ήρεμη επιμονή, λειτουργεί σαν απομεινάρι και εστία ταυτόχρονα: είναι η φωνή μιας Εκκλησίας που επιβίωσε όλων των αυτοκρατοριών.

Η Χάλκη, σιωπηλή από το 1971, παραμένει σχολείο που αναπνέει μόνο με την προσδοκία της επαναλειτουργίας του. Το Μπαλουκλί, με τη μονή και το γηροκομείο, είναι τόπος ανακούφισης και αναμνήσεων. Εκεί, όπου το νερό του Αγιάσματος κυλά ακόμα, μπορείς να νιώσεις την Πόλη πίσω από την πόλη.

Όμως η Κωνσταντινούπολη σήμερα δεν είναι μόνο τα εναπομείναντα θεσμικά ίχνη. Είναι και το είδωλο που αντανακλάται στα μάτια όσων έφυγαν ή μεγάλωσαν με τις ιστορίες της. Είναι η γιαγιά που λέει «εκεί γεννήθηκα, στο Πέρα», είναι το τραγούδι που λέει «στην Πόλη βρέχει απόψε», είναι ο εσωτερικός ρυθμός μιας ολόκληρης κουλτούρας που δεν διανοείται τον εαυτό της χωρίς την Πόλη – ακόμη κι αν δεν την ξαναδεί ποτέ.

Η Κωνσταντινούπολη παραμένει η μυστική πρωτεύουσα του ελληνισμού, όχι γιατί υπάρχει εκεί ελληνικό κράτος, αλλά γιατί εκεί χτυπούσε για αιώνες η καρδιά του. Εκεί τελέστηκε η λειτουργία της Αγίας Σοφίας. Εκεί συγκροτήθηκε το ελληνικό έθος της Ορθοδοξίας. Εκεί, στο βλέμμα των αιώνων, ο ελληνισμός δεν ήταν επιθυμία ή έθνος, αλλά τρόπος του είναι.

Σήμερα, αυτή η μνήμη δεν διεκδικεί τίποτα. Δεν κραυγάζει, δεν επιστρέφει, δεν νοσταλγεί απερίσκεπτα. Απλώς επιμένει να υπάρχει: στα κείμενα, στις μουσικές, στα προσωνύμια, στα όνειρα, στα βλέμματα. Και αυτό ακριβώς είναι η δύναμή της. Δεν χρειάζεται γεωγραφία. Έχει ήδη γίνει μυθολογία της καρδιάς.

Διαβάστε επίσης:

Κωνσταντινούπολη: Η Πόλη που κατοικεί ακόμη μέσα μας

Σμύρνη: Ιωνικό πνεύμα και μακραίωνη συνέχεια

Αλεξάνδρεια: Η Πόλη του Κόσμου και της Μνήμης