Η θέση της γυναίκας στο Βυζάντιο δεν ήταν στατική ούτε μονοσήμαντη. Το φύλο, η κοινωνική τάξη, η οικογενειακή κατάσταση και η γεωγραφική τοποθεσία καθόριζαν τη ζωή και τα δικαιώματα κάθε γυναίκας.

Στην Κωνσταντινούπολη, την κατεξοχήν κεντρική σκηνή του βυζαντινού κόσμου, γυναίκες όλων των στρωμάτων κινούνταν ανάμεσα σε αυστηρούς κοινωνικούς περιορισμούς και μικρές, αλλά υπαρκτές χαραμάδες αυτονομίας. Δεν ήταν όλες κλεισμένες στον οίκο ή στο μοναστήρι· υπήρχαν γυναίκες έμποροι, εργάτριες, νοσοκόμες, αλλά και γυναίκες που αναγνωρίζονταν ως δικαιούχες περιουσίας ή κληρονομιάς. Στα ρητορικά και θεολογικά κείμενα, η γυναίκα παρουσιάζεται συχνά ως αδύναμη, συναισθηματική και πηγή πειρασμού. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος την καλεί σε σιωπή, υπακοή και εγκράτεια. Παρόμοια, ο Μάξιμος Ομολογητής, ο Θεόφιλος και αργότερα ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος προειδοποιούν για τη «σαρκικότητα» του γυναικείου φύλου. Αυτές οι θέσεις δεν απηχούν βέβαια ολόκληρη την πραγματικότητα, αλλά διαμόρφωναν μια ισχυρή ιδεολογική μήτρα.

Ωστόσο, η καθημερινότητα υπερέβαινε συχνά τα κηρύγματα.

Οικιακή εργασία και οικονομική δραστηριότητα

Η πλειονότητα των γυναικών περιοριζόταν στην οικιακή σφαίρα με  την ανατροφή των παιδιών, τη διαχείριση των τροφίμων, τις νηστείες και τα τελετουργικά. Η γυναικεία εργασία ήταν όμως κρίσιμη και στον εξω-οικιακό χώρο. Οι γυναίκες:

Η Ευδοκία ξυπνούσε πριν ακόμη χλωμιάσει ο ουρανός. Στην αυλή της μικρής οικίας, πίσω από τη μονή της Κυρίας Θεοτόκου των Βλαχερνών, έβραζε νερό για να πλύνει τους χιτώνες που της άφηναν στην πέτρα οι νοικοκυρές των γύρω σπιτιών. Ήταν πλύστρα, αλλά όχι μόνο. Κάθε Τρίτη και Παρασκευή πήγαινε στη λαϊκή με αμφορείς μυρωδάτου ελαίου, ανακατεμένου με βότανα από τη Θράκη – συνταγή που είχε μάθει από μια γερόντισσα μοναχή. Οι γυναίκες αγόραζαν λίγο για τα παιδιά τους, οι παπάδες για τις εικόνες, οι νεόνυμφες για να μοσχοβολούν τα προικιά.

Όταν ο Αντώνιος, ο άντρας της, έφυγε με τον στόλο για την εκστρατεία στην Ισαυρία, της εμπιστεύτηκε το σπίτι, τη μικρή περιουσία: τρία αμπέλια και ένα κεραμικό εργαστήριο. Τη συμβούλεψε να κρατήσει χαμηλά το κεφάλι και να εμπιστευτεί τον ιερέα της ενορίας, σε περίπτωση που χρειαζόταν συμβουλή. Εκείνη όμως ήξερε να κρατάει λογαριασμούς. Υπέγραψε δύο συμβόλαια για την ενοικίαση του αγρού, έδωσε προίκα στην ανιψιά της και κράτησε το χρυσό δαχτυλίδι του Αντώνιου μέσα σ’ ένα κομμάτι ύφασμα, φυλαγμένο πίσω από το εικονοστάσι.

Δεν φοβόταν. Είχε ήδη πάει μία φορά στο δικαστήριο της Πόλης, όταν μια οικογένεια προσπάθησε να αρπάξει ένα μέρος της περιουσίας της, υποστηρίζοντας ότι «μία γυναίκα δεν έχει κύρος χωρίς τον άντρα της». Στάθηκε όρθια μπροστά στον νοτάριο και μίλησε ήρεμα, με επιχειρήματα. Ο πατέρας της ήταν γραφέας – της είχε μάθει γράμματα και ψυχραιμία.

Πριν κοιμηθεί, έκρυβε τις αποδείξεις και τα συμβόλαια σε ένα ξύλινο κουτί κάτω από το κρεβάτι. Είχε ήδη γράψει διαθήκη. Όχι γιατί φοβόταν τον θάνατο, αλλά γιατί ήθελε η φωνή της να υπάρξει  και μετά απ’ αυτόν.

Η Δόμνα στεκόταν πίσω από τον πάγκο της κάθε Σάββατο, λίγο πιο κάτω από την αγορά του Μάγειρα, κοντά στο πέτρινο στόμιο όπου οι τελάληδες ανακοίνωναν τις αποφάσεις του Επάρχου. Μικρόσωμη, με καλοζυγισμένη φωνή και μαλλιά πιασμένα πίσω με νήμα βαμμένο στο φάγμα*, είχε γίνει γνωστή για τα αρωματικά της έλαια· κυρίως για το «ύδωρ του βασιλικού θέρους» – ένα μείγμα ελαίου ελιάς, φλούδας κιτρολέμονου και μοσχολίβανου.

Οι μοναχές του Παντοκράτορα την προτιμούσαν, όχι μόνο για την ποιότητα, αλλά και γιατί ποτέ δεν τους ζητούσε παραπάνω από το επιτρεπτό. Μια φορά, ένας νεαρός τελάλης τη φώναξε «γυναίκα-παζάρι» επειδή διαπραγματευόταν σκληρά την τιμή ενός εμπορεύματος στο παζάρι.

Εκείνη χαμογέλασε και απάντησε:
«Το έλαιό μου ξέρει να μένει πάνω στο δέρμα και να το θυμάται. Όπως και τα λόγια».

Το απόγευμα, αφού έδενε τα πανέρια, πήγαινε με τη μικρή της ανιψιά στο λιμάνι. Της μάθαινε να ξεχωρίζει τους αρωματικούς χυμούς από τους τεχνητούς. Είχε την πεποίθηση πως κάθε άρωμα ήταν μια ιστορία  και πως το καλό εμπόριο ήταν ποίηση.

Στο σπίτι της, μια πινακίδα πάνω απ’ το πεζούλι έγραφε: «Δόμνα, έλαιον ευλαβίας και δρόσου». Δεν το είχε γράψει η ίδια, της το είχε φέρει ένας γραφέας που ήθελε να την παντρευτεί. Δεν τον παντρεύτηκε, αλλά κράτησε την πινακίδα. Για να θυμάται, έλεγε, πως η φήμη μιας γυναίκας στην Πόλη δεν ήταν ποτέ δουλειά των άλλων.

Η Νομική Συλλογή του Βασιλείου Α΄ (τέλη 9ου αιώνα) και τα Πρακτικά δικαστικών υποθέσεων της ύστερης περιόδου (π.χ. 13ος-14ος αι.) περιλαμβάνουν πλήθος καταγραφών για γυναίκες που ζητούν το δίκιο τους ή ορίζουν τη μοίρα της περιουσίας τους.

Οι γυναίκες των μοναστηριών

Ένα από τα σημαντικότερα πεδία γυναικείας δράσης ήταν το μοναστήρι. Εκεί, οι γυναίκες μπορούσαν να αποφύγουν τον γάμο, να μορφωθούν, να διδάξουν, να γράψουν. Μορφές όπως η Κασσιανή, η Θεοδώρα η Αυγούστα, αλλά και λιγότερο γνωστές ηγουμένισσες, αποτελούν παραδείγματα γυναικών με θεσμικό κύρος, θρησκευτική επιρροή και δημιουργική δραστηριότητα. Η Κασσιανή δεν ήταν μόνο υμνογράφος· ήταν και διανοούμενη, με φιλοσοφικές τάσεις και πολιτική ματιά, όπως μαρτυρεί η σύντομη σύγκρουσή της με τον αυτοκράτορα Θεόφιλο (829-842). 

Το γυναικείο μοναστήρι ήταν επίσης χώρος φιλανθρωπίας, περίθαλψης και καταφυγής: δεχόταν κακοποιημένες γυναίκες, δούλες που είχαν δραπετεύσει, φτωχές χήρες.

Μία από τις σημαντικότερες αλλαγές στην ιστοριογραφία είναι η στροφή προς τα τεκμήρια των «καθημερινών». Στον Βίο του Αγίου Ανδρέα του Σαλού, μια γυναίκα παραπονείται δημοσίως ότι τη χτύπησε ο άνδρας της – μια ασυνήθιστη φωνή διαμαρτυρίας. Σε άλλη περίπτωση, η χήρα ενός αξιωματούχου ζητά την αποκατάσταση της περιουσίας της από διεφθαρμένους συγγενείς. Οι αγιολογίες, παρά τη θεολογική πρόθεση, λειτουργούν συχνά και ως αντικατοπτρισμοί κοινωνικών σχέσεων και ανισοτήτων.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και οι διαθήκες και επιστολές του 14ου αιώνα: γυναίκες όπως η Θεοφανώ Παλαιολογίνα αφήνουν περιουσία σε δούλες και μοναστήρια, καταγράφοντας με αξιοπρέπεια και ήθος τη σχέση τους με τον υλικό και ηθικό κόσμο.

*Βαφή, χρωστική ουσία, συνήθως από φυτική ή ζωική προέλευση.

Παράρτημα Πηγών

1. Νομοθεσία Ιουστινιανού – Digest (6ος αι.)

Πηγή

«Η γυνή έχει το δικαίωμα να κληρονομήσει, να διαχειρίζεται περιουσίαν και να συνάπτει συμβόλαια, εάν τούτο καθίσταται αναγκαίον εξ αιτίας απουσίας ή θανάτου του ανδρός».

Το ρωμαϊκό δίκαιο, ενσωματωμένο στη βυζαντινή έννομη τάξη, προβλέπει μορφές σχετικής οικονομικής αυτενέργειας των γυναικών σε κρίσιμες περιστάσεις.

2. Διαθήκη της Θεοφανώς Παλαιολογίνας (14ος αι.)

Πηγή

 «Τη δούλη Σοφία αφιερώ το περιδέραιον το ερυθρόν, και την ελευθερίαν της χαρίζω, διότι υπήρξεν εν τη αρρώστια μοι πιστή και προσεκτική».

Παράδειγμα χειραφετικής δράσης γυναίκας της ανώτερης τάξης, που διαχειρίζεται περιουσία, απονέμει χάρη και διαμορφώνει λόγο ελευθερίας.

3. Πρακτικά δικαστικής διαμάχης (13ος αι.)

Πηγή

«Η χήρα Ευανθία κατηγόρησε τον ανεψιόν του αποθανόντος ότι εσφετερίσθη τα δύο χωράφια και αρνείται να παραδώσει τα έγγραφα της διανομής».

Τεκμήριο ενεργητικής συμμετοχής γυναικών στα δικαστήρια, ιδίως για ζητήματα που αφορούν περιουσιακά και οικογενειακά δικαιώματα.

4. Βίος Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας

Πηγή (μετάφραση αποσπάσματος):

«Η Μαρία περιώδευσε μόνη της την Πόλιν επί ημέρας, ζητώντας έλεος, και οι άνθρωποι την απεμάκρυναν, έως ότου ηγέρθη υπό της πίστεως και απεσύρθη εις την έρημον».

Αν και αγιολογικό, το απόσπασμα φωτίζει τη μοναξιά και την κοινωνική απόρριψη μιας γυναίκας στον δημόσιο χώρο της Πόλης – μια εξαιρετικά σπάνια σκηνή.

5. Επιστολή ανώνυμης μοναχής (τέλη 12ου αι.)

Πηγή

«Τα έσοδα του ξενώνος επαρκούν μόνον δια τας ανάγκας των αδελφών· όσα περισσεύουν, δίδονται εις τα πτωχάς γυναίκας της συνοικίας, ιδίως τας μη εχούσας σύζυγον».

Έμμεση μαρτυρία για τον θεσμικό ρόλο των μοναστηριών ως φορέων πρόνοιας για τις άπορες γυναίκες και χήρες.

Διαβάστε επίσης:

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ – Οι τεχνίτες και οι έμποροι της Κωνσταντινούπολης

Οι Θεραπευτές του Φόβου

Οι δήμιοι: Σκιές της Δικαιοσύνης / Β’ Μέρος