Η βυζαντινή γραμματεία είναι κατά βάση έργο λογίων, κληρικών, αυτοκρατορικών αξιωματούχων και ιστοριογράφων που είχαν άμεση σχέση με την ελίτ. Οι «αφανείς» της καθημερινής ζωής, οι γυναίκες, οι δούλοι, οι τεχνίτες, οι ξένοι, οι φτωχοί, εμφανίζονται σπάνια ως φορείς λόγου. Ωστόσο, μέσα στα κενά και τα περιθώρια των επίσημων κειμένων εντοπίζουμε τα ίχνη τους. Ο λόγος τους, έμμεσος αλλά παρών, διαπερνά την Ιστορία ως αντίλαλος μιας ζωής στο περιθώριο της αφήγησης, αλλά στον πυρήνα της ύπαρξης.

Ιστοριογράφοι και κοινωνικές λεπτομέρειες

Από τον Προκόπιο και τον Θεοφάνη μέχρι τον Ψελλό και τον Δούκα, οι μεγάλοι βυζαντινοί ιστορικοί δεν ενδιαφέρονται συστηματικά για τις λαϊκές τάξεις. Όμως σε περιπτώσεις κοινωνικής αποσταθεροποίησης (εξεγέρσεις, λοιμοί, φυσικές καταστροφές) αποκαλύπτουν πτυχές της κοινωνικής βάσης:

Ο Δούκας περιγράφει την ανέχεια του πληθυσμού στα χρόνια της παρακμής, τους εμπρησμούς και τις λεηλασίες από εξαγριωμένους τεχνίτες και ναύτες. Ο Ψελλόςειρωνεύεται τις γυναίκες που ασχολούνται με «μαγείες» και «περίεργα βότανα», χωρίς να κρύβει τον ταξικό του σνομπισμό. Ο Χαλκοκονδύλης μεταφέρει την αίσθηση διάλυσης της Πόλης πριν από την Άλωση, με τους «τεχνίτας περιφερομένους» και τις γυναίκες να ζητούν απεγνωσμένα άρτο.

 

Αγιολογίες

Πολύτιμη πηγή για την καθημερινότητα των λαϊκών στρωμάτων, δηλαδή της συντριπτικής πλειονότητας του πληθυσμού της Πόλης, είναι οι αγιολογίες. Παρότι γραμμένες με θεολογική πρόθεση, περιλαμβάνουν εντυπωσιακές λεπτομέρειες από τον βίο της Πόλης και των λαϊκών τάξεων. Στον Βίο του Αγίου Ανδρέα του Σαλού (10ος αιώνας) η Πόλη περιγράφεται ως ένας μικρόκοσμος φτωχών, εμπόρων, δούλων, γυναικών, μισοπαράφρονων προφητών, ζητιάνων. Η αγιότητα αποκαλύπτεται μέσα από τις πιο ταπεινές πράξεις: ένα κομμάτι ψωμί, μια σιωπηλή ευεργεσία, μια γυναίκα που προστατεύει μια δούλη από το αφεντικό της.

Στις διηγήσεις θαυμάτων, οι απλοί άνθρωποι γίνονται οι πρωταγωνιστές της θείας παρέμβασης: μια χήρα που τρέφει έναν άγιο, ένας τεχνίτης που σώζεται από θανατηφόρο λάθος, μια γυναίκα που γιατρεύεται ενώ κοιμάται στη σκάλα μιας εκκλησίας. Δεν μιλούν συχνά, αλλά τα σώματά τους και οι ανάγκες τους δίνουν το ερέθισμα για να συμβεί το θαύμα.

 

Επιστολές, διαθήκες, πρακτικά

Στην ύστερη περίοδο, ιδίως από τον 12ο αιώνα και μετά, εμφανίζονται τεκμήρια της καθημερινής ζωής μέσα από τα οποία αποκαλύπτονται σημαντικές πτυχές της κοινωνικής λειτουργίας. Αυτά βασίζονται σεεπιστολές, συμβολαιογραφικά κείμενα, πρακτικά δικαστηρίων, διαθήκες. Σε αυτά, για πρώτη φορά, οι αφανείς αρχίζουν να αποκτούν όνομα, ηλικία, καταγωγή, ακόμη και επιθυμίες.

Ενδεικτικά στη διαθήκη της, μια γυναίκα του 14ου αιώνα ορίζει ότι ένα δαχτυλίδι θα δοθεί στη δούλη της, «διότι εστάθη πιστή εις την ασθένειαν». Ένας μικρέμπορος δηλώνει ότι επιθυμεί τα παιδιά του «να μην καταταγούν στρατιώται, αλλά να μάθουν τέχνην». Μία αγωγή αναφέρει την κακοποίηση μιας νεαρής υφάντριας από τον τεχνίτη αφεντικό της και καταγράφει τα λόγια της: «Δεν ηδυνήθην να φωνάξω, διότι ηκούσθη μόνον ο θεός».

Αυτές οι μαρτυρίες, απλές αλλά συγκλονιστικές, είναι από τις λίγες φωνές των «κάτω» που φτάνουν σε μας αυτούσιες, χωρίς επεμβάσεις.

Το δαχτυλίδι της Κυράς Ειρήνης

Η Ειρήνη πέθαινε ήσυχα, χωρίς φωνές. Ήταν γυναίκα της πόλης, απ’ αυτές που ήξεραν να κρατούν οικιακό λογαριασμό και να σιωπούν στην αγορά. Τα παιδιά της έλειπαν – άλλος στην Προύσα, άλλος στον στόλο. Δίπλα της στεκόταν η Άννα, η δούλη που της κράτησε το μέτωπο δροσερό όλο το καλοκαίρι. Δεν μίλησαν πολύ τις τελευταίες μέρες. Όμως την τελευταία στιγμή, η Ειρήνη έκανε νόημα στον παλιό νοτάριο: «Το δαχτυλίδι μου, το ερυθρόν, εκείνο με τον λυκίσκο… να το πάρει η Άννα. Κι ας της δώσουν και την ελευθερία. Δεν μ’ άφησε ποτέ μόνη στην ασθένεια». Έπειτα έγραψε την επιθυμία της, την υπέγραψε κι έγειρε το κεφάλι της.

Η Άννα δεν το φόρεσε ποτέ το δαχτυλίδι. Το έδεσε σε μια κλωστή και το άφησε στην εικόνα του Αγίου Παντελεήμονα. Της αρκούσε να θυμάται ότι, έστω και μια φορά, η αφοσίωση δικαιώθηκε με λόγο και με πράξη.

Ο μικρέμπορος της Οδού Πηγαδακίων

Ο Αλέξιος είχε μικρό μαγαζί με υφάσματα και κουρελούδες. Δούλευε δεκαετίες στο ίδιο στενό, ήξερε να μετράει το ύφασμα με την αφή. Δεν ήταν φτωχός, μα δεν ήταν και από τους «καθωσπρέπει». Τα παιδιά του μεγάλωναν, και ήξερε τι τα περίμενε: κλήσεις, φόροι, εκστρατείες. Είχε δει πολλούς να φεύγουν με υποσχέσεις και να γυρνούν σακατεμένοι ή να μην γυρνούν καθόλου.

Όταν ήρθε ο νοτάριος να γράψει τη διαθήκη του, είπε: «Να πάρουν τα παιδιά μου τις κουρελούδες και τις κλωστές. Να μην τα δείτε στον στρατώνα. Μη γίνουν στρατιώται. Να μάθουν τέχνη. Αυτή ταΐζει· κι άμα έχεις όνομα καλό, σου ανοίγουν τα σπίτια».

Ο νοτάριος χαμογέλασε. Δεν ήταν λόγος σπουδαίος, μα ήταν λόγος πατρικός.

Η υφάντρια και ο ψίθυρος

Η Ελπινίκη ήταν δεκαεπτά χρόνων. Εργαζόταν σε εργαστήριο υφαντικής κοντά στην Αγορά των Σκυφών. Ήταν ήσυχη, κλειστή, αλλά με γρήγορα δάχτυλα. Ο τεχνίτης της, αυστηρός και αδίστακτος, φημίζονταν για τον κακό χαρακτήρα του. Ένα βράδυ την κράτησε πίσω. Δεν φώναξε κανείς. Ο πατέρας της είχε πεθάνει. Η μητέρα της φοβόταν.

Όταν βρήκε το κουράγιο με τη βοήθεια μιας ηλικιωμένης γειτόνισσας που είδε τη σκηνή, η Ελπινίκη κατέθεσε με δισταγμό. Στα πρακτικά της αγωγής, ο γραφέας σημείωσε τη φράση της: «Δεν ηδυνήθην να φωνάξω, διότι ηκούσθη μόνον ο θεός».

Ήταν η μόνη πρόταση που της επέτρεψαν να πει. Όλα τ’ άλλα τα έγραψαν άλλοι.

 

Η βυζαντινή λογοτεχνία

Τέλος, στα λογοτεχνικά κείμενα (π.χ. «Τιμαρίων», «Βλέμμα Μοναχού», «Πτωχοπρόσωπα»), εμφανίζονται τύποι λαϊκών, γραφικών ή γκροτέσκων μορφών: κουτσομπόλες, λούστροι, φτωχοί ποιητές, μέθυσοι, μάγισσες, ακροβάτες. Αν και συχνά λειτουργούν ως σατιρικές φιγούρες, είναι ταυτόχρονα δείγματα της κοινωνικής ποικιλομορφίας.

Οι αφανείς ως φορείς Ιστορίας

Το Βυζάντιο που κληρονομήσαμε είναι, σε μεγάλο βαθμό, το Βυζάντιο των προσωπικοτήτων και των δογμάτων. Όμως το Βυζάντιο που υπήρξε, είναι και το Βυζάντιο των καθημερινών ανθρώπων, κυρίως αυτών των αφανών υποκειμένων της Ιστορίας. Ανασύροντας τις μικρές μαρτυρίες, τις σκονισμένες επιστολές, τις υποσημειώσεις στους Βίους και τις άκρες των ψηφιδωτών, μπορούμε να τους αφουγκραστούμε όχι ως περιθώριο, αλλά ως σάρκα της Ιστορίας.

Και ίσως τότε, η Βασιλεύουσα να μην είναι πια μόνο η Πόλη των αυτοκρατόρων, αλλά και η πόλη των ψιθύρων, των πατημάτων στο λιθόστρωτο, της ανάσας πίσω από το παραπέτασμα.

Παράρτημα Πηγών

1. Πρακτικά διαθήκης (14ος αι.)

«Εις την δούλην Άνναν αποδίδω τον χρυσούν δακτύλιον και χαρίζω την ελευθερίαν αυτής, διότι εν τη ασθενεία μοι υπηρέτησε με αφοσίωσιν και σιγή».

2. Διαθήκη μικρεμπόρου (13ος αι.)

«Τα τέκνα μου να μάθωσι τέχνην, και ουχί να σταλώσιν εις στρατόν· διότι η τέχνη δίδει ψωμί και τιμή».

3. Πρακτικά αγωγής υφάντριας (14ος αι.)

«Είπεν η κόρη· ‘Δεν ηδυνήθην να φωνάξω, διότι ηκούσθη μόνον ο Θεός’».

4. Αγιολογικός λόγος – Βίος Αγίου Ανδρέα του Σαλού

«Εις τους δρόμους της Πόλεως εκάθητο γυνή πτωχή, βαφίς, και ο άγιος της προσέφερεν οβολόν. Αυτή εδάκρυσεν».

5. Χρονογραφία Δούκα (15ος αι.)

«Και εν τη τελευταία ημέρα, οι τεχνίται, οι γυναίκες και οι δούλοι έμειναν μόνοι εις τα τείχη· οι άρχοντες είχον αποχωρήσει».

Διαβάστε επίσης:

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ – Οι τεχνίτες και οι έμποροι της Κωνσταντινούπολης

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή / Μέρος Β’ – Οι γυναίκες της καθημερινής ζωής

Βυζάντιο: Κοινωνία και καθημερινή ζωή/Μέρος Γ΄ – Οι δούλοι και οι απελεύθεροι