Του Θεόδωρου Παπαηλία

 

 

Η άνοδος του νέου καθεστώτος, οικονομικά ως καπιταλισμός, πολιτικά ως αστική δημοκρατία, παρά τις διακηρύξεις, διεύρυνε τις ανισότητες.

Μολονότι ο πρώτος στόχος, η πολιτική ισότητα, επετεύχθη μέχρι το μέσο του 20ου αιώνα (το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι δόθηκε σε όλους τους πολίτες και των δύο φύλων), εντούτοις η κοινωνική, παρά την όποια σύγκλιση αρχικώς, φάνηκε να απομακρύνεται. Το εργατικό κίνημα γιγαντώθηκε τον 19ο αιώνα οδηγώντας στη σοσιαλιστική και αναρχική κίνηση. 

Στη δεκαετία 1880 ο Βίσμαρκ, επιθυμώντας να θεμελιώσει κοινωνική ειρήνη στη μόλις δημιουργηθείσα Γερμανία (1871), εισήγαγε σειρά μέτρων δημιουργώντας το πρώτο κοινωνικό κράτος. Η πολιτική αυτή επηρέασε την ήπειρο.

 

Η κρίση του Μεσοπολέμου, η άνοδος των ολοκληρωτικών καθεστώτων, που ασπαζόταν όμως ιδέες περί κοινωνικής συνοχής, οι συνέπειες του Β’ Παγκοσμίου και η κυριαρχία του Ερυθρού Στρατού στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη στο διάστημα 1945-49 ώθησαν τις κυβερνήσεις της Δύσης στην οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας. Η κεϋνσιανή θεωρία (1936) προσέφερε και τη θεωρητική θεμελίωση. Έτσι η απόλυτη ελευθερία του πράττειν (laissez faire) τέθηκε στο περιθώριο και η μεικτή οικονομία, με τον τετραετή ή πενταετή προγραμματισμό, κυριάρχησε.

Αλλά το 1973 και το 1979 η πολιτική αυτή οδηγήθηκε σε αδιέξοδο. Οι πετρελαϊκές κρίσεις απετέλεσαν την αιχμή του δόρατος. Η Δύση, αδήλως, ευρίσκετο σε σταυροδρόμι. Ή έπρεπε να στραφεί περισσότερο προς την κοινωνικοποίηση (επιπλέον κρατικοποιήσεις μέσων παραγωγής), με δρόμο χωρίς πιθανή επιστροφή προς τον αμιγή καπιταλισμό, ή να αποκηρύξει την κοινωνική εξομάλυνση και να επανέλθει στον αρχέτυπο της ελευθερίας των επιχειρήσεων. Εν πρώτοις η Αγγλία και οι ΗΠΑ ήταν αυτές (κυβερνήσεις Θάτσερ και Ρήγκαν) που ανέκρουσαν πρύμναν. Ο άκρατος φιλελευθερισμός επανέκαμψε, συρρικνώνοντας τα επιτεύγματα δεκαετιών.

 

 

στην Ευρώπη

Καθ’ όλο το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα επωάζετο κατάσταση ανατροπής, η οποία αποκαλύφθηκε μετά τα συμβάντα του 2008. Η αποαποικιοποίηση δημιούργησε έναν τεράστιο αριθμό νέων κρατών. Σε αυτά οι γλίσχροι μισθοί, οι σχετικώς ανύπαρκτες εργασιακές σχέσεις – ένα είδος πρωτόγονης κοινωνίας – και η επιθυμία γρήγορης απογείωσης επέτρεψαν ληστρικές επενδύσεις των δυτικών εταιρειών. 

Ενώ οι κονκισταδόρες είχαν επιβληθεί με τα πυροβόλα, τώρα η διείσδυση επετυγχάνετο μέσω επενδυτικής εκμετάλλευσης. Ο δυαδισμός (ένας μικρός αναπτυσσόμενος αστικός τομέας και ένας χαώδης παραδοσιακός) αναδύθηκε. Εγγύς των αρχοντικών οι τενεκεδουπόλεις, δίπλα στη βαριά βιομηχανία η χειροτεχνία και η οικοτεχνία, πλάι στην αστική ζωή ο πρωτόγονος βίος. Όθεν οι κοινωνικές αναταραχές, οι εμφύλιοι, οι συγκρούσεις κρατών, οι λιμοί, οι λοιμοί, οι εθνοκαθάρσεις πρωταγωνιστούσαν στα πρωτοσέλιδα. 

Μέσω διάφορων μηχανισμών (Παγκόσμια Τράπεζα, υποστήριξη από τον ΟΗΕ μη κυβερνητικών οργανώσεων κ.λπ.) η Δύση προσπάθησε κάπως να αμβλύνει την αθλιότητα. Όμως η κατάσταση αυτή, εξ ορισμού, υπήρξε ενθαρρυντική για περαιτέρω επέκταση. Γεννήθηκε, τοιουτοτρόπως, ένα αφανές σύστημα διεθνούς διακυβέρνησης, το οποίο με την επικράτηση του φιλελευθερισμού από το 1980 ή 1990 υποστηρίχθηκε σθεναρά από τις κυβερνήσεις (ή έστω δεν επιδιώχθηκε η ποδηγέτησή του).

 

Καθώς οι ανάγκες του κοινωνικού κράτους στις δυτικές κοινωνίες διευρύνονταν, λόγω γήρανσης, αυξημένων απαιτήσεων κ.ο.κ., όφειλαν οι κυβερνήσεις να αυξήσουν τη φορολογία προκειμένου να τις καλύψουν.

Η μεσαία τάξη, όμως, η κύρια πηγή εσόδων, αντέδρασε συμμαχώντας με την ανώτερη, επιτυγχάνοντας την πτώση των φορολογικών συντελεστών. Ταυτοχρόνως οι αυξανόμενοι φόροι που επιβάλλονταν στις επιχειρήσεις τις ώθησαν σε απόδραση στις φτωχές χώρες, όπου η φορολογία και οι έλεγχοι παρουσιάζονταν υποτυπώδεις. Γρήγορα, λοιπόν, μια τεράστια μάζα κεφαλαίου μετοίκησε στους αναπτυσσόμενους. 

Η κατάρρευση των δημοσίων εισπράξεων στις χώρες του Βορρά, εξ αιτίας των ανωτέρω, συρρίκνωσε τις δαπάνες θεμελιώνοντας το λιτό, φιλελεύθερο κράτος (και επομένως την εξαέρωση του κοινωνικού). 

Η πορεία αυτή θα συνεχίζεται, διότι οι πλούσιες χώρες έχουν δημιουργήσει μηχανισμούς (ΠΟΕ κ.λπ.) που παλαιότερα δρούσαν υπέρ αυτών, αλλά τώρα τις αφήνουν σχετικώς ακάλυπτες. Το ελεύθερο εμπόριο αποδεικνύεται, εκ φύσεως, ως ένας ανισορροποιητικός μηχανισμός, ο οποίος, σε αντίθεση με την κλασική θεωρία, περί συγκριτικού πλεονεκτήματος κ.λπ., διευρύνει το χάσμα. Τα κινέζικα ή τα ινδικά εμπορεύματα θα υποκαταστήσουν τα ευρωπαϊκά. Η δυτική βιομηχανία περιορίζεται. Οι χαμηλές τιμές των προϊόντων του άλλοτε Τρίτου Κόσμου εκδιώκουν τα αντίστοιχα του Πρώτου.

Επιπλέον, καθ’ όλη την εξηκονταετία 1955 – 2015, η πληθυσμιακή έκρηξη των χωρών της περιφέρειας κατέστησε τις ισχυρές χώρες (σύνολο Ευρώπης, Β. Αμερική, Ωκεανία) ασήμαντη δύναμη. Το 1950 αυτές αποτελούσαν το 29% του παγκόσμιου συνόλου, ενώ το 2050 θα πέσουν κάτω από το 13%, με δυναμική συνεχούς ελάττωσης.

 

Η κοινωνική ηρεμία και η άνοδος του βιοτικού επιπέδου των πολιτών της Δύσης στηρίχθηκε, έως έναν βαθμό, από τα τέλη του 19ου στην απομύζηση των αναπτυσσομένων. Οι όροι εμπορίου παρέμεναν επί μακρόν δυσμενείς γι’ αυτούς, ενώ μέσω των επενδύσεων οι πολυεθνικές απολάμβαναν υψηλά κέρδη, τμήμα των οποίων επέστρεφε στη μητρόπολη. Όσο συνέβαιναν αυτά επικρατούσε στη Δύση ηρεμία. Αλλά η αποβιομηχάνιση και η κάμψη της ανταγωνιστικότητας (επικείμενη ανεργία και καθηλωμένοι μισθοί) όξυναν τις αντιδράσεις του πληθυσμού της.

Υπ’ αυτούς τους όρους το Brexit, η εκλογή Τραμπ και η άνοδος των ακροδεξιών θα έπρεπε να αναμένεται. Η πληττόμενη εργατική τάξη και μέρος της μεσαίας (το κατώτερο τμήμα της) υφίσταται πίεση λόγω της συρρίκνωσης της κρατικής προστασίας. Οι πραγματικοί μισθοί παραμένουν σταθεροί ή και φθίνουν. Η είσοδος μεταναστών από τις άλλοτε αποικίες, ατόμων με διαφορετικές αντιλήψεις, δύσκολα αφομοιώσιμων, πολλαπλασιάζει τα ζητήματα. Η εγκληματικότητα μεγεθύνεται και τα ηλεκτρονικά μέσα συχνά μεταδίδουν ζωντανά την παραβατικότητα, ενώ όχι σπάνια τη γιγαντώνουν.

Οι απότομες αλλαγές ηθών στη Δύση (γάμος ομοφυλοφίλων, μονογονεϊκές οικογένειες κ.λπ.) ανασύρουν στην επιφάνεια τα πατρογονικά ανακλαστικά, τα οποία, όπως η φυματίωση στους ασθενείς, δεν εξαφανίζονται αλλά παραμένουν εν υπνώσει. Το αποτέλεσμα είναι η επαναπροσέγγιση στη θρησκεία, που φαινόταν ότι έπνεε τα λοίσθια, ιδιαίτερα μετά τη σεξουαλική επανάσταση των δεκαετιών 1960 και 1970, η στροφή στις εθνικές παραδόσεις και άρα η άνοδος του συντηρητικού πνεύματος, το οποίο σε πολλούς οδηγείται στην ακροδεξιά ιδεολογία (κατά το «ησυχία, τάξη, ασφάλεια» ή κατά το «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια»).

 

Έτσι ο Αμερικανός πολίτης στέκεται εχθρικός απέναντι στην πολλαπλασιαζόμενη ισχύ των ισπανοφώνων και των μαύρων, αντιλαμβανόμενος ότι σε ολίγα έτη, λόγω των γεννήσεων, θα αποτελεί μειονότητα, άρα έρμαιο αλλότριων αντιλήψεων, τις οποίες θεωρεί υποδεέστερες.

Η μάζα δεν αναλύει ούτε είναι σε θέση να αντιληφθεί τα αίτια. Πείθεται, συνεπώς, εύκολα ότι μόνο η σθεναρή αντιμετώπιση όλων αυτών των κατώτερων θα τον λυτρώσει. Άρα οι αναλυτές, που υποστηρίζουν ότι το φαινόμενο Τραμπ είναι προσωρινό ή τυχαίο, μάλλον θα βρεθούν προ εκπλήξεως. 

Ανάλογη λογική παρουσιάζει ο μέσος Ευρωπαίος (Ούγγρος, Αυστριακός, Ολλανδός, Γάλλος, Γερμανός, Πολωνός, Φιλανδός κ.λπ.). Οι πρόσφατες γερμανικές εκλογές το αποδεικνύουν. Παρά τη σχετική οικονομική επιτυχία, τα δύο κυρίαρχα κόμματα υπέστησαν καθίζηση. 

Επιπροσθέτως ο θρησκευτικός φανατισμός ορισμένων μουσουλμάνων και το διαρκές αιματοκύλισμα από τη Μόσχα μέχρι το Λονδίνο και από το Παρίσι μέχρι το Βερολίνο ενισχύουν τις τάσεις αποστροφής και μίσους. Οι αντιδραστικοί έχουν στη φαρέτρα τους όπλα σχεδόν ακαταμάχητα. Όπως οι Μεταναστεύσεις των Λαών και ειδικότερα των Γότθων διέλυσαν τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ανακύπτει, υποστηρίζουν, ο φόβος ότι κάτι αντίστοιχο θα συμβεί με τον δυτικό πολιτισμό από την είσοδο των λιμοκτονούντων, που εισέρχονται ως φθονεροί ικέτες στα εδάφη τους. 

 

 

Η διαδικασία αυτή ανατρέπει παλαιές απόψεις, όπως των μαρξιστών, που έδιναν έμφαση στη σύγκρουση μεταξύ αστικής και εργατικής τάξεως. Μεγάλο τμήμα των εργατικών και των μικροαστικών στρωμάτων στρέφεται προς την Ακροδεξιά, όπως στη Γερμανία του Μεσοπολέμου, εγκαταλείποντας τον ταξικό αγώνα. Η κατακρήμνιση του Εργατικού Κόμματος στη Βρετανία, τη Γαλλία και την Κεντρική Ευρώπη δείχνει ότι η ταξική αντιπαράθεση αμβλύνεται από εθνικούς λόγους. Σιγά-σιγά ένα εγερτήριο αρχίζει να ακούγεται: όλο το έθνος απέναντι στους επήλυδες.

Η ανθεκτικότητα του Ισλάμ (δεύτερη και τρίτη γενιά Ευρωπαίοι πολίτες, οι οποίοι μολαταύτα εντάσσονται στον ISIS ή σε διάφορα κινήματα) στην πίεση που του ασκούν ο δυτικός τρόπος σκέψης και η οικονομική εκμετάλλευση οξύνει τα ανακλαστικά μεγάλου πλήθους πολιτών της Δύσης στην άμυνα. 

Το κεφάλαιο, μέσω της παγκοσμιοποίησης, διαβρώνει αναπόφευκτα συνειδήσεις, ανατρέποντας προγονικές αξίες. Όμως αυτό αφορά μικρή μερίδα πληθυσμού. Η πλειονότης των κατοίκων των φτωχών χωρών θα παραμείνει στο περιθώριο. Η άποψη ότι οι αναπτυσσόμενοι θα αποδεχθούν σύντομα τα δυτικά ήθη και έθιμα δεν αποδεικνύεται. Τούτο εδράζεται στην πεποίθηση ότι ο καπιταλισμός και ο κοινοβουλευτισμός αναπτύσσονται παράλληλα και αλληλεπιδρούν. 

Αυτό συνέβη στην Ευρώπη, επειδή η άνοδος του συστήματος προήλθε από την εμφάνιση της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, στην επανανακάλυψη του μεσογειακού παρελθόντος (της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου) και της μακροχρόνιας ανάπτυξης της βιομηχανίας, η οποία επηρεάσθηκε, και επηρέασε με τη σειρά της, την ιδεολογία που παρήχθη. Αυτό το πνεύμα δεν σχηματίσθηκε στην Ασία ή την Αφρική, όπου από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής (που διαρκούσε χιλιετίες) απαιτείται υπέρβαση και μετάβαση «εν μια νυκτί» στον σύγχρονο. Υπ’ αυτή την έννοια δεν απαιτείται η Σιγκαπούρη, η Κίνα, η Νιγηρία, το Πακιστάν να είναι δημοκρατίες επειδή κατίσχυσε ο καπιταλισμός. Είναι συμβατή η καπιταλιστική λογική με το αυταρχικό καθεστώς. 

Δεν προκύπτει στο εγγύς μέλλον να γεννάται κάποιος μηχανισμός, που να εξισορροπήσει τα αντιτιθέμενα συμφέροντα μεταξύ Βορρά – Νότου. Προφανώς το επίπεδο ζωής των Δυτικών θα κατέρχεται (λόγω της πτώσης του κράτους πρόνοιας και της αποβιομηχάνισης), ενώ των άλλοτε αποικιών, άλλων περισσότερο, άλλων ολιγότερο, θα ανέρχεται λόγω ξένων επενδύσεων και τουρισμού. Το φιλελεύθερο ιδεολόγημα «όλοι μαζί, όλοι θα κερδίσουν, οι πτωχοί μάλιστα περισσότερο» αποδεικνύεται φενάκη.

Σε αυτές τις περιπτώσεις οι δυναμικές λύσεις κρίνονται αποτελεσματικότερες, προκειμένου να επαναπροσδιοριστεί εκ νέου η συσσώρευση παραγωγικών μέσων και να επιβληθούν νέα αφηγήματα. Στην Ευρώπη μετά το 1815 υποστηριζόταν ότι μόνο περιφερειακές συγκρούσεις θα ήταν συμβατές ή αναμενόμενες. Ο όλεθρος του Α’ Πολέμου ανέτρεψε τις ψευδαισθήσεις. Κάτι αντίστοιχο είναι δυνατόν να συμβεί την προσεχή περίοδο σε παγκόσμιο επίπεδο.

Εν πρώτοις σχηματίζονται τα αντίπαλα στρατόπεδα. Από το ένα μέρος ο κόσμος της Δύσης, ο οποίος, αν και διασπασμένος, κάτω από την πίεση διαφόρων ιερατείων τείνει, επί του παρόντος, να παραμένει αρραγής.

Από το άλλο ο θρυμματισμένος κόσμος της Ανατολής. Χώρες όπως η Ρωσία, που παραδοσιακά – έστω και εμμέσως – συγχρωτίζονται με τη Δύση εμφανίζουν επαμφοτερίζουσα στάση. Άλλες, όπως η Ινδία, μέρος της Αφρικής, η Κίνα είναι πιθανόν να βρεθούν στην αντίπερα όχθη. Η άποψή του Χάντινγκτον περί σύγκρουσης των εθνών επί τη βάσει της θρησκείας ή του πολιτισμού δεν φαίνεται να δικαιώνεται. Η αντιπαράθεση δεν θα προέλθει μόνο λόγω διαφοράς στην καλλιέργεια ή την ιδεολογία, αλλά κυρίως εξαιτίας της επιδίωξης νομής μεγαλύτερης πίτας στο παγκόσμιο ΑΕΠ. Τα ευρύτατα χαμηλά στρώματα του Ισλάμ συγκροτούν πιθανό αντίπαλο, μολονότι τμήμα του πληθυσμού έχει αποδειχθεί τον δυτικό τρόπο ζωής. 

Τοιουτοτρόπως, ανδρώνονται δυο θέσεις: 

1. Η πρώτη αφορά τις ανεπτυγμένες χώρες. Παρά τις προσδοκίες των μεγάλων κλασικών στοχαστών, η ελεύθερη οικονομία δεν εξομάλυνε τις διαφορές. Κατά μία έρευνα οι 600 πλουσιότερες οικογένειες της Φλωρεντίας το 1427 παραμένουν ακόμη και σήμερα οι πλουσιότερες.1 Αντιστοίχως, οι πλούσιοι του 1200 στην Αγγλία μετά 800 έτη παραμένουν πλούσιοι2 δικαιώνοντας τον Pareto. Από τις περισσότερες προσεγγίσεις προκύπτει ότι διαχρονικά η κατάσταση φαίνεται να χειροτερεύει. Το 1% των ατόμων κατέχουν το 50% του παγκόσμιου πλούτου3. Το 1800 με την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης η ανισότητα παρουσιαζόταν μικρότερη από τη σημερινή ή από αυτήν που εκτιμάται στο μέλλον.4

2. Η δεύτερη σχετίζεται με τις αναπτυσσόμενες. Είναι εξαιρετικά δύσκολο ή και απίθανο ακόμα και σε βάθος δεκαετιών να καταφέρουν να επιτύχουν σύγκλιση με τις χώρες του Βορρά. Όθεν η ανισότητα, συστατικό στοιχείο της ελεύθερης οικονομίας, θα παραμένει δημιουργώντας έντονα κοινωνικά προβλήματα. Συνεπώς, τη παρόδω του χρόνου, δεν διαμορφώνεται μηχανισμός ανακατανομής του πλούτου. Σε εθνικό επίπεδο ως τέτοιος κρίθηκε το κράτος, σε διεθνές το παγκόσμιο εμπόριο και οι διακρατικές συμφωνίες. Τεκμαίρεται, από τα παραπάνω, ότι και οι δύο μηχανισμοί απέτυχαν. 

Αυτό που περιορίζει την όξυνση οφείλεται στο ότι ο πλούτος διαχέεται σε οικογένειες αντιτιθεμένων εθνών (Αμερικανών, Ευρωπαίων, Κινέζων, Ινδών, Αράβων). Όμως, μέσω των χρηματιστηριακών μηχανισμών είναι δυνατόν να υπάρξει διάσωση μεγάλου μέρους του κεφαλαίου. Η βίαιη όμως ανακατανομή του μεταξύ περιοχών και χωρών δείχνει δύσκολο να αποφευχθεί.

Συνεπώς η επικράτηση του καπιταλισμού σε όλον τον πλανήτη θεμελιώνει αυτοκαταστροφικό μηχανισμό. Εξ ορισμού το σύστημα στηρίζεται στη δημιουργία κέρδους, άρα στη μεταφορά εισοδήματος από ένα συναλλασσόμενο μέρος σε ένα άλλο. Αυτή η υπεξαίρεση του καθαρού προϊόντος στην προεπαναστατική Γαλλία συνέβαινε μεταξύ αγροτών και γαιοκτημόνων. 

Στο καθεστώς της ελεύθερης οικονομίας η μεταφορά υπεραξίας πραγματοποιείται από τους εργαζόμενους στους κεφαλαιοκράτες. Στο παγκόσμιο επίπεδο η απόσπαση του πλεονάσματος επιτυγχάνεται από τους καταναλωτές στους παραγωγούς. Επειδή η πλειονότης των τελευταίων βρίσκεται στη Δύση, παρουσιάζεται η τελευταία να μεγαλουργεί εις βάρος των υπαναπτύκτων. Ορισμένοι, ανενδοιάστως, προσπαθούν να διασωθούν εις βάρος των υπολοίπων. Η χρήση πετρελαίου και τα ορυκτά καύσιμα που χρησιμοποιεί η βιομηχανία της Δύσης πρέπει να χρησιμοποιούνται παρά τις συνέπειες στο κλίμα. 

Όπως ο υπάλληλος της τράπεζας ομιλεί για την τράπεζά του στην αντιπαράθεση με τους άλλους, ή όπως ο φίλαθλος εξομοιώνεται με την ομάδα του (που είναι Α.Ε.), καθ’ όμοιο τρόπο πολλοί πολίτες στοιχίζονται πίσω από σημαίες και διακηρύξεις, ταυτίζοντας το συμφέρον τους με αυτό της άρχουσας τάξης.

 

1.Barone G., Mocetti S. (2016) Intergenerational Mobility in the Very Long Run: Florence 1427-2011, Banca d’Italia

2. Clark, G. and Cummins N.(2013) Surnames and Social Mobility: England 1230-2012, LSE

3. Boston Consulting Group (2017) Global Wealth Market, Transforming the client experience

4. Παπαηλίας Θ. 9-2-2017, Ποντίκι, σελ.14-15