Συνήθως όταν αναφερόμαστε στην Ιστορία, στο παρελθόν, κυριαρχεί η αντίληψη του προφορικού και γραπτού λόγου μέσω των οποίων το προσεγγίζουμε και προσπαθούμε να το κατανοήσουμε. Σπάνια «διαβάζει» κανείς την Ιστορία συνειδητά μέσα από τα διάσπαρτα μνημεία που έχουν διασωθεί ως αδιαμφισβήτητοι μάρτυρες μιας εποχής. Κι η χώρα μας ειδικά είναι διάσπαρτη κάθε λογής μνημείων που μαρτυρούν τη μνήμη της, την παρουσία της ανά τους αιώνες. Τάφοι (ίσως το αρχαιότερο είδος μνημείου που σχετίζεται άμεσα με τη μνήμη – ανάμνηση των νεκρών και το πέρασμά τους από τη ζωή), ναοί που οι άνθρωποι του παρελθόντος εκδήλωναν την πίστη τους ή ακόμα κι ένα έργο τέχνης, ένα θέατρο, μια επιγραφή, ένα κτίσμα. Πόσες πόλεις στον κόσμο δεν αναγνωρίζονται έχοντας σαν σήμα κατατεθέν της ιστορίας τους ένα μνημείο! Η Αθήνα τον Παρθενώνα, η Ρώμη το Κολοσσαίο της, η Κωνσταντινούπολη την Αγία Σοφία αλλά και – στα νεότερα χρόνια – το Παρίσι τον Πύργο του Άιφελ και η Νέα Υόρκη το Άγαλμα της Ελευθερίας.

Έτσι η ανάγνωση του παρελθόντος ταυτίζεται με το παρόν καθώς παραμένει ζωντανό σύμβολο μιας εποχής που ξαναζεί με έναν τρόπο. Τα μνημεία συμβολίζουν εξ άλλου την αθανασία, δηλαδή τη συνέχεια. Ποιος θα μπορούσε να αποσυνδέσει ένα μνημείο από τον τόπο του, ακόμα κι αν αυτό αποσπαστεί από ματαιοδοξία ή βαρβαρότητα όπως τα Ελγίνεια, που η παρουσία τους στο Βρετανικό Μουσείο θυμίζει την κλοπή και τον τόπο που αποσπάστηκαν; Ποιος θα μπορούσε να αμφισβητήσει τις Πυραμίδες και το μεγαλείο της εποχής που τις δημιούργησε; Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, τα μνημεία αποτελούν τα πλέον αξιόπιστα και αντικειμενικά τεκμήρια του ιστορικού παρελθόντος ενός τόπου.

Μνημεία ωστόσο είναι και τα μεγάλα επιτεύγματα που σηματοδοτούν μια εποχή (τον χρόνο και τον τόπο). Μνημείο είναι η Βίβλος του Γουτεμβέργιου ή – σαν εξέλιξή της – μια γραφομηχανή. Μνημείο είναι και ένας ζωγραφικός πίνακας που άλλαξε την ιστορία της ζωγραφικής, μια εμβληματική κινηματογραφική ταινία, τα υπολείμματα του Τείχους του Βερολίνου, το Άουσβιτς.

Έτσι τα μουσεία, οι αρχαιολογικοί χώροι, τα χαρακτηριστικά δημόσια κτίρια που συνδέθηκαν με την εποχή τους, αστικά μέγαρα, πανεπιστήμια και μια σειρά άλλων επιτευγμάτων της ανθρώπινης ιστορίας διηγούνται τη δική τους ιστορία, αποτελώντας πολύτιμες ψηφίδες που προστίθενται στο συνολικό ψηφιδωτό της ενιαίας αφήγησης του παρελθόντος.

Τα μνημεία ανακαλούν πολυποίκιλα κομμάτια μνήμης, αφορμές μάθησης κι αυτοσυνειδησίας, μια φωτεινή όψη του παρελθόντος μέσα στην προοπτική του μέλλοντος. Χαρίζουν μια άλλη διάσταση στη στενή έννοια του χρόνου αλλά και του χώρου όπου εντάσσονται. Γι’ αυτό κάθε βαρβαρισμός εναντίον των μνημείων, κάθε αλλοίωση ή καταστροφή αποτελεί έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, έγκλημα κατά της μνήμης, μια διαστρέβλωση, μια απάτη σε βάρος του παρελθόντος και του μέλλοντος.

Ιστορία και πόλεις

Υπάρχουν πόλεις που η τρέχουσα ιστορία τους είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το παρελθόν. Τέτοιες πόλεις συναντάμε συχνότερα στην Ιταλία όπου συγκροτούνται από επάλληλες ορατές στρώσεις αστικών καμβάδων ιστορίας. Βασικό χαρακτηριστικό τους είναι η διαχρονικότητα, όπου παρελθόν και παρόν συνυπάρχουν αρχιτεκτονικά και μνημειακά μέσα από ζωντανές, συνυπάρχουσες χρήσεις. Τέτοιες πόλεις είναι η Ρώμη, η Σιένα, η Λούκα, η κροατική πόλη με ρωμαϊκό παρελθόν Σπλιτ. Σε αυτές τις πόλεις μια σειρά πολυποίκιλων μνημείων, παλάτια, ναοί, θέρμες, αμφιθέατρα, αγορές και τόποι συναθροίσεως συνεχίζουν να υπάρχουν εν χρήση ενταγμένα μέσα στον ιστό της πόλης, όχι περιφραγμένα ως μνημεία αρχαιολογικά αλλά ως ενεργοί αστικοί χώροι ενταγμένοι στην καθημερινότητα των πολιτών. Πρόκειται για χώρους διαφόρων ιστορικών περιόδων που ανανοηματοδοτούνται από εποχή σε εποχή. Στη χώρα μας, παρά το γεγονός ότι πολλά μνημεία των βυζαντινών και οθωμανικών χρόνων καταστράφηκαν μετά από βίαιες εκκαθαρίσεις μνημείων των αντίστοιχων περιόδων, έχουν διασωθεί ως τις μέρες μας ανάλογες ζώσες πολεοδομικές στρώσεις διαφορετικών ιστορικών περιόδων, πράγμα που εύκολα διακρίνει κανείς, για παράδειγμα, στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, τη Ρόδο ή την Κέρκυρα. Εύκολα μπορεί να ανακαλύψει κανείς ρωμαϊκά ωδεία που λειτουργούν ως θεατρικοί χώροι ή χώροι συναυλιών, μια βυζαντινή εκκλησία όπου συνεχίζεται επί αιώνες η θεία λειτουργία ή οχυρωματικά έργα όλων των περιόδων που συνεχίζουν τη χρήση τους μέσα στην ιστορία σαν λειτουργικά τμήματα των σημερινών πόλεων.

Η Αθήνα το 1830 σχεδιάστηκε με βάση τη σύνδεσή της με το κλασικό ελληνορωμαϊκό της παρελθόν. Έτσι χάθηκαν πολλά βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία και μνήμες προκειμένου να αναδειχτεί, προβληθεί και ενσωματωθεί στη νέα εκδοχή της ιστορίας της πόλης το ένδοξο αρχαίο της παρελθόν. Αργότερα και αφού συγκροτήθηκε η εθνική αφήγηση του Παπαρρηγόπουλου για την αδιάλειπτη συνεχεία του ελληνισμού, η ελληνοχριστιανική βυζαντινή περίοδος, αναβαπτισμένη ιδεολογικά, έχει ως αποτέλεσμα την ανάδειξη των σχετικών μνημειακών αποδείξεων. Ταυτόχρονα και με τον καιρό, δίπλα στα βυζαντινά μνημεία άρχισαν να γίνονται οικεία και αποδεκτά κι εκείνα της ενετικής περιόδου όπως και της οθωμανικής.

Μνημεία νέας χρήσης

Δεν είναι λίγες εκείνες οι περιπτώσεις μνημείων που άλλαξαν τρόπους χρήσης ανάλογα με την εξέλιξη που ακολουθούσε η κάθε πόλη. Το Ναύπλιο, λόγου χάρη, είναι μια ελληνική πόλη όπου κυριαρχούν από το ιστορικό της παρελθόν ενετικά και οθωμανικά μνημεία: τζαμιά, λουτρά, δημόσια κτίρια, οχυρώσεις. Ενδεικτικές είναι οι περιπτώσεις που διακρίνουμε μια βίαιη αλλοίωση στον χαρακτήρα των μνημείων της πόλης. Για παράδειγμα, στο τζαμί, αφού γκρεμίστηκε ο μιναρές το κτήριο μετατράπηκε σε αποθήκη και αργότερα σε κινηματογράφο ταινιών αμφιβόλου ποιότητας.

Οι οχυρώσεις και οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις της Ακροναυπλίας λειτούργησαν αρχικά σαν φυλακές κι αργότερα ένα κομμάτι τους ενσωματώθηκε αρχιτεκτονικά στο «Ξενία» που οικοδομήθηκε στον χώρο εκείνο.

Η καταστροφές αυτές και άλλες δεν οφείλονται στην άγνοια. Αντίθετα, αποτελέσαν – αυτές και άλλες περιπτώσεις – συνειδητές επιλογές ώστε να αναθεωρηθεί το μνημειακό παρελθόν μιας πόλης. Παρόμοιες κρατικές «πρωτοβουλίες» έχουμε σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Ωστόσο, στην πορεία του χρόνου και οι αναθεωρήσεις επιδέχονται …αναθεωρήσεων, όπως για παράδειγμα η περίπτωση του τζαμιού στο Ναύπλιο που – μετά την εξευτελιστική του περιπέτεια – λειτουργεί ως πολιτιστικό κέντρο, συντηρημένο και προστατευμένο.