«Εμείς οι Αθηναίοι είμαστε οι μόνοι άνθρωποι που θεωρούν το άτομο που δεν συμμετέχει στην πολιτική όχι απλά αδρανή, αλλά άχρηστο πολίτη», τονίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο, σε μια συγκυρία που για την Αθήνα η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά ήταν περισσότερο από αναγκαία.

 

«Εμείς οι Αθηναίοι είμαστε οι μόνοι άνθρωποι που θεωρούν το άτομο που δεν συμμετέχει στην πολιτική όχι απλά αδρανή, αλλά άχρηστο πολίτη», τονίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο, σε μια συγκυρία που για την Αθήνα η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά ήταν περισσότερο από αναγκαία. Η συνέλευση του Δήμου, όπως μας διαβεβαιώνει ο Αριστοτέλης, συνερχόταν 40 φορές τον χρόνο. Ταυτόχρονα, ο πολίτης έπρεπε να δηλώνει την παρουσία του και τη συμμετοχή του στη Συνέλευση της Φυλής, στη Συνέλευση της Τριττύος (πρόκειται για μικρότερο τμήμα του Δήμου) και ήταν υποχρεωμένος να συμμετέχει ως ένορκος στο δικαστήριο και ως μέλος επιτροπής στις διάφορες αθλητικές, θεατρικές και θρησκευτικές εορτές. Με λίγα λόγια, δεν ήταν τόσο εύκολη υπόθεση να είσαι πολίτης. Υπολογίζεται ότι ο μέσος πολίτης καλείτο να συμμετέχει ενεργά στα της πόλης περίπου 180 ημέρες τον χρόνο! Επειδή όμως είμαστε επιρρεπείς στις… εξιδανικεύσεις, να σημειώσουμε εδώ πως το ότι δήλωναν παρουσία δεν σημαίνει και ότι όλοι συμμετείχαν ενεργά.

Ισηγορία

Στις συνελεύσεις, στα δικαστήρια όπως και στο θέατρο, οι Αθηναίοι μπορούσαν να εκφράζονται ελευθέρα. Αυτή ήταν η συνθήκη: ο κήρυκας στην Αθήνα του 5ου αιώνα άνοιγε τις εργασίες της συνεδρίασης στην Αρχαία Αγορά με το «τις αγορεύειν βούλεται;». Το δικαίωμα της ισηγορίας (της ισότιμης ελευθερίας του λόγου) αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της Δημοκρατίας.

«Μάλιστα, μια ιδιαίτερη λέξη χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις αρχές του πέμπτου αιώνα π.Χ., η λέξη ισηγορία, που σήμαινε ελευθερία του λόγου όχι μόνο με τη συμβατική αρνητική έννοια της έλλειψης λογοκρισίας, αλλά με την ουσιαστική σημασία της ελευθερίας του λόγου, της δυνατότητας όλων να εκφέρουν γνώμη εκεί που μετρούσε και είχε σημασία, στη συνέλευση όλων των πολιτών. Δεν υπήρχε ανάλογη λατινική λέξη, διότι η μόνη παρόμοια ρωμαϊκή έννοια ήταν (τουλάχιστον στους τύπους) ισότητα και ελευθερία μεταξύ των nobiles, των ευγενών. […] Η πρωταγόρεια αρχή, εάν μπορούμε να την αποκαλέσουμε έτσι, δεν έφτανε μέχρι τον ισχυρισμό ότι όλοι κατείχαν την «αρετή» της πολιτικής σοφίας στον ίδιο βαθμό. Οι πληροφορίες δείχνουν σαφώς ότι ακόμη και στην Αθήνα λίγοι ασκούσαν το δικαίωμα της ισηγορίας και δείχνουν, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι η πολιτική ηγεσία παρέμεινε το μονοπώλιο μίας σχετικά ολιγάνθρωπης μερίδας, η οποία όμως, αντίθετα απ’ ό,τι στη Ρώμη, δεν αναπαρήγαγε τον εαυτό της. Το όριο της καθολικής πολιτικής αρετής ήταν το καθολικό δικαίωμα συμμετοχής στην τελική απόφαση με ίσους όρους, βάσει της αρχής ότι ένας άνδρας ίσον μία ψήφος. Πέρα από αυτό το όριο κυριαρχούσε η αρχή της ανισότητας και η ιεραρχία»

(Sir Moses Finley, «H πολιτική στον αρχαίο κόσμο», μτφρ. Σοφία Βουτσάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996, σσ. 160-16).

Αν και το δικαίωμα της ισότιμης ελευθερίας του λόγου ούτε και στις μέρες μας είναι αυτονόητο για πολλές κοινωνίες, συγκρίνοντάς το κανείς με τις δημοκρατίες του δυτικού κόσμου στη σύγχρονη εποχή διαπιστώνει μια θεμελιώδη διαφορά. Η αρχαία αθηναϊκή κοινωνία «στεγαζόταν γεωγραφικά» σε έναν περιορισμένο χώρο και ο πληθυσμός της ήταν σχετικά ελεγχόμενος. Σήμερα έχουμε θηριώδη σε έκταση κράτη με πολυπληθείς πολίτες που δεν χωράνε σε μιαν αντίστοιχη αρχαία αγορά για να δηλώσουν τη συμμετοχή τους με το σώμα τους και τα λόγια τους. Έτσι, οι σημερινές δημοκρατίες είναι αντιπροσωπευτικές. Ένας μεγάλος αριθμός πολιτών στέλνει ένα άτομο στη βουλή ως εκπρόσωπό του, που είναι επιφορτισμένο να μιλήσει για λογαριασμό του. Βέβαια, στην αρχαία δημοκρατία έλειπε και το πλειοψηφικό σύστημα που στις μέρες μας το 35% για παράδειγμα – με έναν μαγικό «δημοκρατικό» τρόπο – γίνεται περίπου 60% και πλειοψηφεί.

Φυσικά, αν θέλει κανείς να σταθεί συγκριτικά ανάμεσα στις δυο εποχές, εντοπίζονται (όπως είναι φυσικό μετά από τρεις χιλιετίες εξέλιξης) διαφορές, όπως ότι δεν είχαν όλοι το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη, δεν συμμετείχαν οι γυναίκες στις κοινωνικές διεργασίες κ.ά. Ωστόσο, αυτά χρίζουν ξεχωριστών προσεγγίσεων. Αν, δε, αναλογιστεί κανείς τον ρόλο της γυναίκας στην αρχαία Αθήνα σε σχέση με αυτόν της ιστορικής του εξέλιξης ως και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, θα βρεθεί προ εκπλήξεων.

Παρρησία

Ταυτόχρονα με την ισηγορία, απαραίτητη συμπληρωματική προϋπόθεση είναι η παρρησία. Όταν μιλάμε για δημοκρατία ο στόχος πάντα είναι το κοινό καλό της πόλεως. Επομένως, στην περίπτωση της ανάδειξης ή της διδαχής επί του καλού της πόλεως, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη μιας δημόσιας σφαίρας μέσα στην οποία θα εκδηλωθούν ελεύθερα και με παρρησία όλες οι αλήθειες για το κοινό καλό.

Ο βασικός ορισμός της παρρησίας είναι η ελεύθερη έκφραση γνώμης, ως έκφραση δηλαδή μιας άποψης με θάρρος και ειλικρίνεια.

Δημοκρατία

Τόσο η ισηγορία όσο και η παρρησία δεν εμφανίστηκαν στην Αθηναϊκή Δημοκρατία του 5ου αιώνα ως αυτονόητα, έτσι ώστε να συγκρίνονται μάλλον αυθαίρετα με τα σημερινά δεδομένα. Εμφανίστηκαν σε μια κοινωνία που δοκίμαζε για πρώτη φορά ένα πρωτόγνωρο, πολύ πιο εξελιγμένο – όπως αποδείχτηκε ιστορικά – από την εποχή του πολίτευμα, αδιανόητο για τα ιστορικά δεδομένα εκείνης της περιόδου. Άρα, το αν είχαν δικαίωμα ισηγορίας οι γυναίκες, (πράγμα που έτσι κι αλλιώς το απέκτησαν μόλις πρόσφατα) είναι στην πιο επιεική του εκδοχή άστοχο. Οι Αθηναίοι απέκλειαν τις γυναίκες και τα παιδιά, τους μετοίκους και τους δούλους από την πολιτική ζωή, αλλά η αρχή της ισονομίας στο πλαίσιο της πολιτικής κοινότητας, την οποία εκείνοι επινόησαν, προετοίμασε το έδαφος για τη σύγχρονη ιδέα της οικουμενικής ισότητας που άνθισε την περίοδο του Διαφωτισμού.

Να αναλογιστούμε πριν από όλα ότι ελάχιστες εποχές μπορούν να συγκριθούν με την εποχή όπου οι πολίτες της Αθήνας αγόρευαν ελεύθερα, ισόνομα και με παρρησία στην Αγορά. Η έλλειψη του δικαιώματος ψήφου στους δούλους (μια συνθήκη της εποχής η οποία ξεκίνησε να αμφισβητείται μέσα από τη δημοκρατία), δεν εμπόδισε την Αθήνα του Περικλή να παράγει αθάνατα έργα φιλοσοφίας, λογοτεχνίας, γλυπτικής, αρχιτεκτονικής, που εξακολουθούν να προκαλούν δέος και να θεωρούνται πρότυπα – όπως ακριβώς και η δημοκρατία της.