Η ανθολόγηση ενός ογκώδους έργου, του οποίου η πρόσληψη μάλλον είναι μοιρασμένη ανάμεσα στην αποδοχή και την απόρριψη, αποτελεί ένα τόλμημα, το οποίο εκ του αποτελέσματος θεωρούμε ευτυχές

Ανθολογία

Κωστής Παλαμάς

Ανθολόγηση – πρόλογος: Κώστας Χατζηαντωνίου

Εκδόσεις: Κέδρος

Σελ.: 474

Μέσα σε αυτή την εθνική περιπέτεια που ζούμε την τελευταία δεκαετία αλλά και – για να είμαστε ειλικρινείς και με τους εαυτούς μας – την πολιτιστική παραζάλη που δημιούργησε η μεταπολίτευση με τα προοδευτικά προτάγματα και τις ιδεολογικές απολυτότητές της, αποκοπήκαμε – αν ποτέ ήμασταν συνδεδεμένοι – από όλη την παλιά ελληνική γραμματεία που, λόγω και του γλωσσικού, έμοιαζε μάλλον απαρχαιωμένη, ξεπερασμένη και ανεπίκαιρη. Κάποιοι συγγραφείς, ωστόσο, μέσα από τις συγκυρίες ξέφευγαν από αυτή τη μελαγχολική μοίρα με όρους μόδας περισσότερο κι όχι ουσίας.

Πάντως, οι Έλληνες σύγχρονοι κλασικοί δύσκολα έβρισκαν μια θέση στα βιβλιοπωλεία και κυρίως στα ενδιαφέροντα του σύγχρονου αναγνωστικού κοινού. Μάλιστα, παραδόξως, η επαφή που είχαμε μαζί τους στο σχολείο αποτέλεσε περισσότερο αποτρεπτικό παράγοντα παρά αφορμή ενδιαφέροντος. Αν όλη αυτή την πραγματικότητα την εντάξουμε και στην απουσία αναγνωστικού ήθους που δεν καλλιεργήθηκε και δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στη χώρα μας, μπορούμε να έχουμε μια πρώτη εξήγηση τού γιατί σπουδαίοι Έλληνες ποιητές, όπως ο Κωστής Παλαμάς, δεν τυγχάνουν μιας «δεύτερης ευκαιρίας» πέραν της άτολμης και μάλλον απογοητευτικής σχολικής γνωριμίας ή ακαδημαϊκής ενασχόλησης.

Πολύ σημαντικά έργα του ποιητικού και πεζού λόγου παραμένουν άγνωστα και αποκομμένα από τον σύγχρονο αναγνώστη και κυρίως από τη συνολική εκτίμηση του πνευματικού κορμού της χώρας. Η ποίηση πολλές φορές εκλαμβάνεται ως μια καθαρά εσωτερική διαδικασία, ενταγμένη σε αφημένες αισθητικές αξίες μιας συνείδησης ξεκομμένης από όλες τις παραμέτρους του εξωτερικού κόσμου.

Ωστόσο, κάθε μεγάλης πνοής ποίηση αναμετριέται με την ίδια την Ιστορία και τις συγκυρίες της. Το 1880, ο Κωστής Παλαμάς έμελλε να αναδειχτεί ως ο πλέον αντιπροσωπευτικός ποιητής της γενιάς του, που θα εξελισσόταν σε έναν από τους κορυφαίους εκπροσώπους της ελληνικής ποίησης. Ήδη εκείνη την εποχή η ελληνική κοινωνία με τις προοδευτικές εκδοχές της επιχειρούσε μια στροφή στον ρεαλισμό. Τα αιτήματα της νέας πεφωτισμένης αστικής τάξης ήταν ο κοινοβουλευτισμός και η προσήλωση στη δημοκρατία μέσα από μια καλύτερη οργάνωση του κράτους.

Ο Κωστής Παλαμάς κατάφερε να κυριαρχήσει για πάνω από μισό αιώνα στην πνευματική ζωή του τόπου σε μια περίοδο που άφηνε πίσω της την εκθρόνιση του Όθωνα έως και τη Μικρασιατική καταστροφή. Πρόκειται για μια περίοδο αποφασιστικής σημασίας για τη συγκρότηση της νεότερης Ελλάδας: κυβέρνηση Τρικούπη, πόλεμος του 1867, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Εθνικός Διχασμός και Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική εκστρατεία. Αν ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπήρξε η κορυφαία ηγετική φυσιογνωμία για την πολιτική ιστορία της Ελλάδας, ο Παλαμάς υπήρξε το αντίστοιχό του στην πνευματική της ζωή.

Οι κριτικές αναφορές στο έργο του Παλαμά επισημαίνουν μια δόση μεγαληγορίας, εντόνου λυρισμού και αντιποιητικές τάσεις. Παρά ταύτα, η συνολικότερη εκτίμηση κάνει λόγο, όπως αναφέρει ο Λίνος Πολίτης, για «ένα διαμέτρημα που δεν το είχε από τον καιρό του Σολωμού».

Η ανθολογία του Κώστα Χατζηαντωνίου, που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κέδρος, επαναφέρει τον Παλαμά στην επικαιρότητα. Η ανθολόγηση πέραν της υποκειμενικότητας του ανθολόγου, ο οποίος στην προκειμένη περίπτωση καλείται να σταχυολογήσει από ένα αχανές έργο, ένα αντιπροσωπευτικό μέρος που προφανώς αξίζει τον κόπο να ξαναδιαβαστεί, σαφώς εμπεριέχει και μια κριτική αποτίμηση του συνολικού έργου. Ενός έργου δύσκολου και ποιοτικά συχνά άνισου και μεγάλου σε όγκο που δεν έχει επαρκώς τεκμηριωθεί από την κριτική.

Το έργο της ανθολόγησης γίνεται ακόμα πιο σύνθετο καθώς ο Παλαμάς είναι ένας ποιητής μάλλον ξεχασμένος που δεν διαβάζεται μια και δεν έχει περάσει ως αναφορά στο έργο των κατοπινών ποιητών, πόσω μάλλον που οι κριτικές αποτιμήσεις, όσες υπάρχουν, παραμένουν περίκλειστες σε έναν στενό ακαδημαϊκό κύκλο και σ’ έναν ασφυκτικά περιορισμένο αριθμό διαφόρων ενδιαφερομένων περί τα ποιητικά. Ως εκ τούτου, η ανθολόγηση ενός ογκώδους έργου, του οποίου η πρόσληψη μάλλον είναι μοιρασμένη ανάμεσα στην αποδοχή και την απόρριψη, αποτελεί ένα τόλμημα, το οποίο εκ του αποτελέσματος θεωρούμε ευτυχές.

Το να αποφασίσει κανείς να μεσολαβήσει σε ένα ποιητικό corpus απαιτεί πολυσύνθετες δεξιότητες. Ο Κ. Χατζηαντωνίου προσπάθησε και θαρρώ πως κατάφερε να αναδείξει τη διαχρονικότητα της παλαμικής ποίησης και κατά συνέπεια την επικαιρότητά της. Πράγμα φιλόδοξο, καθώς καλείται να εντάξει στη σύγχρονη ζωή και ηχοληψία ένα έργο μάλλον παραμελημένο, που ωστόσο μπορεί να συνομιλήσει με τον σημερινό αναγνώστη.