Σε ολόκληρη την Ευρώπη ο κόσμος ζει περισσότερο και κάνει λιγότερα παιδιά. Το ίδιο ισχύει στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες, αλλά η αντιμετώπιση των προβλημάτων του δημογραφικού θα είναι δυσκολότερη για την Ευρώπη λόγω της ημιτελούς ένωσης.

Οι εργαζόμενοι μπορούν να κινούνται ελεύθερα εντός Ε.Ε. και πολλά κράτη έχουν το ίδιο νόμισμα, αλλά δεν υπάρχει κοινή δημοσιονομική πολιτική ή κοινή στρατηγική για το δημογραφικό. Αυτό που δεν ήταν κατανοητό από πολλούς και ανεβαίνει στην ατζέντα τώρα είναι ότι αυτό καθαυτό το δημογραφικό θα μπορούσε να διαλύσει την Ευρώπη, σύμφωνα με τον «Economist».

Αν και η Ευρώπη δέχεται περισσότερους μετανάστες απ’ όσους χάνει, τα Ηνωμένα Έθνη υπολογίζουν ότι ο ευρωπαϊκός πληθυσμός θα μειωθεί κατά 5% έως το 2050. Μέχρι τότε ο μέσος Ευρωπαίος θα είναι 47 ετών, εννέα χρόνια μεγαλύτερος από ό,τι στις αρχές του αιώνα και τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος από τον μέσο Αμερικανό. Το 2015 η Ευρώπη είχε ένα άτομο μεγαλύτερο των 65 (ετών) για κάθε τέσσερα άτομα σε ηλικία εργασίας. Έως το 2050 το ποσοστό των 65+ θα διπλασιαστεί. Κάποιες χώρες θα υποφέρουν περισσότερο από άλλες: 

● Ισπανία και Ιταλία αναμένεται να χάσουν πάνω από το 25% του εργατικού δυναμικού τους έως το 2050. 

● Το εργατικό δυναμικό της Βουλγαρίας έχει ήδη συρρικνωθεί κατά 6% από το 2008.
● Οι πληθυσμοί στις νότιες και ανατολικές χώρες της Ευρώπης εκτιμάται ότι θα συρρικνωθούν κατά 10% κατά μέσο όρο. Με λιγότερους εργαζόμενους, οι συγκεκριμένες χώρες θα δουν την ανάπτυξη να τελματώνει και η αύξηση στις δαπάνες για συντάξεις και υπηρεσίες υγείας θα φουσκώσει το δημόσιο χρέος.

«Σπασμένη» στα τρία 

Η Ευρώπη δεν είναι μόνο γερασμένη, αλλά και διαιρεμένη. Τα κράτη – μέλη της Ε.Ε. χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, πάντα όσον αφορά το δημογραφικό:
1. Στις βόρειες και δυτικές χώρες οι γυναίκες τείνουν να κάνουν περισσότερα παιδιά από τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με εξαίρεση τη Γερμανία. Αν και τα ποσοστά γονιμότητάς τους είναι κάτω από το 2,1, ποσοστό απαραίτητο για να διατηρηθεί ένας πληθυσμός, λόγω της μετανάστευσης οι πληθυσμοί τους έχουν αυξηθεί.
2. Η δεύτερη ομάδα είναι οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου. Εδώ οι πληθυσμοί έχουν μείνει στάσιμοι ή έχουν συρρικνωθεί. Τα ποσοστά γονιμότητας είναι χαμηλότερα. Σε μερικές χώρες, μάλιστα, οι εσωτερικοί μετανάστες, δηλαδή όσοι μεταναστεύουν σε άλλες χώρες εντός Ευρώπης, ξεπέρασαν τους μετανάστες από το 2010. 
Η περίπτωση της Ιταλίας είναι χαρακτηριστική. Οι ηλικιακά μεγαλύτεροι Ιταλοί φεύγουν από την εργασία τους πριν φτάσουν σε ηλικία συνταξιοδότησης και η έλλειψη επαρκούς παιδικής φροντίδας σημαίνει ότι πολλές γυναίκες δεν επιστρέφουν ποτέ στη δουλειά αφότου αποκτήσουν παιδί. Αν, καθώς η Ιταλία γερνάει περαιτέρω, συνεχίσουν να επιμένουν τα ίδια ποσοστά ανεργίας με σήμερα, τότε υπολογίζεται ότι το 2050 θα είναι περισσότεροι οι Ιταλοί άνω των 50 που δεν θα εργάζονται απ’ όλους τους εργαζόμενους όλων των ηλικιών μαζί. 
3. Οι πληθυσμοί στην τρίτη κατηγορία, αυτήν της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, μειώνονται με γοργούς ρυθμούς λόγω της εσωτερικής – εντός της ηπείρου – μετανάστευσης. Περίπου 2,5 εκατομμύρια Ρουμάνοι σε ηλικία εργασίας, ποσοστό αντίστοιχο με το 20% του πληθυσμού της χώρας, ζουν και εργάζονται σε άλλα κράτη – μέλη της Ε.Ε. 
Η Πολωνία και η Ουγγαρία προσφέρουν οικονομικά κίνητρα για την απόκτηση ενός παιδιού, αλλά τα στοιχεία δείχνουν πως αυτά τα κίνητρα σπανίως φέρνουν αποτέλεσμα.

Οι διστακτικές χώρες

Αυτές οι δημογραφικές ανισότητες επιδεινώνουν τους οικονομικούς διχασμούς στην Ευρώπη. Οι Νότιοι ξεκινούν από χειρότερη αφετηρία. Η παραγωγικότητα είναι χαμηλή και, καθώς ο αριθμός των εργαζομένων πέφτει, η ανάπτυξη θα μειωθεί. Η νομισματική πολιτική της Ευρώπης, που είναι ένα «νούμερο παπούτσι» για όλους, θα γίνεται όλο και πιο ασφυκτική όσο οι προοπτικές ανάπτυξης θα αποκλίνουν. 
Κάποιες χώρες, ιδίως ανατολικές, που αρχικά ήταν φανατικά υπέρ της ελεύθερης διακίνησης εργαζομένων, παρουσιάζονται πλέον πιο διστακτικές αφότου έχασαν σημαντικό ποσοστό ανθρώπων σε ηλικία εργασίας από τις χώρες της βόρειας και δυτικής Ευρώπης. Η Κροατία, που μέσα στα τρία πρώτα χρόνια αφότου προσχώρησε στην Ε.Ε. (το 2013) έχασε το 5% του πληθυσμού της, ζητάει από την Ένωση να ασχοληθεί με τις επιπτώσεις της δημογραφικής ύφεσης.
Η Ευρώπη ψάχνει συναφείς πολιτικές ώστε να μπορέσει να παραμείνει ενωμένη καθώς γερνά. Βασική της επιδίωξη είναι να ενθαρρύνει τους μεγαλύτερους ηλικιακά να συνεχίσουν να δουλεύουν, αλλά και να διασφαλίσει ότι οι ηλικίες συνταξιοδότησης θα συμβαδίζουν με το προσδόκιμο ζωής.
Μέχρι στιγμής οι βόρειες χώρες έχουν κάνει τα περισσότερα. Η Γερμανία προχώρησε τη δεκαετία του 2000 σε μεταρρυθμίσεις στις κρατικές συντάξεις και συνέδεσε τις εισφορές και τις συντάξεις με την «αναλογία εξάρτησης ηλικιωμένων». Πρόκειται για την αναλογία συνταξιούχων – ατόμων σε παραγωγική ηλικία.

Οι μεταρρυθμίσεις

Γενικά, πάντως, η πραγματοποίηση και η διατήρηση μεταρρυθμίσεων όσον αφορά το συνταξιοδοτικό αποδεικνύονται δύσκολες. Προηγούμενες μεταρρυθμίσεις έχουν αναιρεθεί. Η Ιταλία αύξησε τα όρια ηλικίας για σύνταξη το 2011 και φέτος εν μέρει τα παίρνει πίσω. Το ίδιο έγινε και με μέτρα που πάρθηκαν σε Γερμανία και Πολωνία. Στη Γαλλία, οι απεργίες ενάντια στην αναθεώρηση του συνταξιοδοτικού είναι ήδη στον δεύτερο μήνα τους. Οι αλλαγές στις συντάξεις είναι ιδιαίτερα αντιδημοφιλείς στους ψηφοφόρους. 
Οι μεταρρυθμίσεις που σε αρκετές χώρες θεωρούνται αναγκαίες λόγω του δημογραφικού πάνε πολύ πιο πέρα από αυτές που συνδέονται με τη γήρανση του πληθυσμού. Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης τονίζει σε έρευνά της ότι η μείωση της διαφθοράς και η ενίσχυση των θεσμών σε χώρες με προβλήματα διοίκησης, διαφθοράς, γραφειοκρατίας μπορούν να πείσουν πιθανούς εσωτερικούς μετανάστες να παραμείνουν στη χώρα τους. 
Ωστόσο οι κινήσεις που θα αποφασίσει να κάνει η Ευρώπη για να διαχειριστεί το δημογραφικό της πρόβλημα δεν θα είναι εύκολες. Αλλά ίσως κρίνουν την ίδια την επιβίωση της Ε.Ε.

Τα κίνητρα

Το δημογραφικό πρόβλημα φέρνει το θέμα των γεννήσεων στην κορυφή της ατζέντας στις Βρυξέλλες με διάφορους τρόπους. Τελευταία η Κομισιόν προμοτάρει τα διάφορα προγράμματα «ανταλλαγής με καρτούν» που δείχνουν νεαρούς να ονειρεύονται πως γνωρίζονται με «φλογερές» γυναίκες από τον ευρωπαϊκό Νότο. Εκπρόσωποι του Erasmus, ευρωπαϊκού προγράμματος ανταλλαγής φοιτητών, καυχήθηκαν ότι τέτοιες σχέσεις στη διάρκεια των προγραμμάτων τους οδήγησαν σε ένα εκατομμύριο μωρά. Το πρόγραμμα, είπε ο Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, «αύξησε την ευρωπαϊκή λίμπιντο»!
Στις Βρυξέλλες ένα από τα πιο φλέγοντα θέματα είναι σήμερα τα μωρά ή μάλλον η έλλειψή τους. Η δημογραφική βουτιά στην ανατολική Ευρώπη έχει πανικοβάλει τις κυβερνήσεις τους που ψάχνουν τρόπους να αυξήσουν την παραγωγή μωρών. Στις συνόδους οι ηγέτες της Ε.Ε. ανησυχούν για τα χαμηλά ποσοστά γεννήσεων. Σε ολόκληρη την Ένωση οι γυναίκες κάνουν κατά μέσον όρο 1,6 παιδιά η κάθε μία, ενώ σε κάποιες χώρες το ποσοστό πέφτει σε 1,3. Αυτό σημαίνει ότι η Ευρώπη δεν έχει αρκετά παιδιά για να διατηρήσει τον πληθυσμό της – εξαιρουμένης της μετανάστευσης.
Το θέμα βρίσκεται ήδη στην ευρωπαϊκή στρατηγική ατζέντα για την επόμενη πενταετία. Για πρώτη φορά το δημογραφικό έχει τον δικό του επίτροπο στις Βρυξέλλες. Ο ναταλισμός, όταν δηλαδή το κράτος προσπαθεί να αυξήσει τα ποσοστά γεννήσεων, επέστρεψε στην Ευρώπη. Αυτός ο νεο-ναταλισμός απασχολεί όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, αν και είναι πιο γενναιόδωρος στα ανατολικά, όπου οι πολιτικοί συναγωνίζονται να προσφέρουν βοήθειες στους νέους γονείς. 
● Η Εσθονία προσφέρει 18 μήνες γονικής άδειας μετ’ αποδοχών.
● Η Πολωνία δίνει 500 ζλότι (120 ευρώ) κάθε μήνα για κάθε παιδί μετά το πρώτο, πράγμα που σημαίνει ότι κάποιος που έχει π.χ. τρία παιδιά μπορεί να εισπράττει ποσό αντίστοιχο με μισό κατώτατο μισθό.
● Στην Ουγγαρία οι μητέρες τεσσάρων παιδιών απαλλάσσονται από την υποχρέωση να πληρώνουν φόρο εισοδήματος για όλη τους τη ζωή. Τώρα η κυβέρνηση εξετάζει να επεκτείνει αυτό το μέτρο και στις μητέρες των τριών παιδιών.

Όλοι συμφωνούν

Η απόκτηση περισσότερων παιδιών είναι ένα θέμα στο οποίο συμφωνεί ολόκληρη η Ευρώπη, ανατολική και δυτική. Οι κυβερνήσεις στη Γαλλία πάντοτε έκαναν στους γονείς «δώρα», από παροχές σε χρήμα μέχρι μετάλλια σε όσους είχαν τέσσερα παιδιά και άνω. Ο λόγος είναι πολύ απλός. Τα κράτη πρόνοιας πρέπει να παράγουν περισσότερους νέους εργαζομένους, ώστε να «χρηματοδοτούνται» και τα ίδια τα κράτη.
Η «πολιτική υπέρ των μωρών» δεν είναι κάτι νέο στην Ευρώπη. Έχει μακρά ιστορία, αν και όχι πάντα χωρίς σκοτεινές προεκτάσεις. Στην αρχαία Ρώμη οι άντρες που δεν είχαν παιδιά τιμωρούνταν με μία έξτρα φορολόγηση, τον λεγόμενο «φόρο του εργένη». Σε όσες γυναίκες δεν είχαν κάνει παιδιά μέχρι την ηλικία των 24 επιβάλλονταν διάφορες τιμωρίες, όπως η απαγόρευση να φορούν πολύτιμα μέταλλα. 
Στη Γαλλία του 17ου αιώνα οποιοσδήποτε παντρευόταν πριν από την ηλικία των 20 εξαιρούνταν από την υποχρέωση πληρωμής φόρων έως τα 25. Οι πιο ενθουσιώδεις ναταλιστές, ωστόσο, εντοπίζονται ιστορικά στη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία. «Πηγαίνετε και πείτε στις γυναίκες ότι χρειαζόμαστε μωρά, πολλά μωρά» έλεγαν στις γυναικείες οργανώσεις ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι.

Άνευ αντικρίσματος

Μετά τον πόλεμο οι περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις απέφυγαν το θέμα για λόγους ευκόλως εννοούμενους, αφού το όλο ζήτημα θύμιζε απεχθή καθεστώτα και μπορεί να έπαιρνε μορφή ρατσιστική ή άδικη κατά όσων δεν έκαναν παιδί. 
Η πράξη, πάντως, δείχνει ότι οι πολιτικές των μπόνους για την αύξηση των γεννήσεων δεν φέρνουν σημαντικά αποτελέσματα. Όπως λέει ο Ρίτσαρντ Τόγκμαν, ακαδημαϊκός του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας στον Καναδά και ειδικός στις κρατικές πολιτικές για αύξηση πληθυσμού, «κανείς δεν κάνει παιδί για 500 ευρώ». Σημειώνει ότι ακόμα και επιτυχημένες πολιτικές, όπως η προσφορά δωρεάν παιδικής φροντίδας, π.χ. από παιδικούς σταθμούς, ώστε να βοηθηθούν οι γονείς να επιστρέψουν στην αγορά εργασίας, έχουν μικρή επίδραση στον αριθμό των παιδιών που γεννιούνται. 
Συμπεραίνει ότι, ως επί το πλείστον, οι κυβερνήσεις ουσιαστικά «ρίχνουν λεφτά» σε αυτούς που έτσι κι αλλιώς θα έκαναν παιδί, ενώ για τα πραγματικά προβλήματα που δεν επιτρέπουν σε πολλούς να κάνουν παιδί, όπως τα κοστοβόρα προβλήματα γονιμότητας – κύησης, η οικονομική ανασφάλεια των εργαζομένων σε επισφαλείς δουλειές του ιδιωτικού τομέα κ.λπ., δεν προσφέρεται ουσιαστική βοήθεια.

Οι φοβίες Ανατολής και Δύσης

Το δημογραφικό πρόβλημα και ο φόβος που προκαλεί λειτουργεί για τους πολιτικούς σαν καμβάς όπου προβάλλουν τις βαθύτερες ανησυχίες τους. 
● Γι’ αυτούς της δυτικής Ευρώπης ο φόβος είναι οικονομικός. Αν δεν παράγουν περισσότερους νέους εργαζόμενους, τότε τα κράτη πρόνοιας κινδυνεύουν με κατάρρευση.
● Για τους πολιτικούς στην ανατολική Ευρώπη ο φόβος έχει να κάνει με την ταυτότητα. Ανησυχούν ότι οι λίγες γεννήσεις, η εσωτερική μετανάστευση των ντόπιων και η είσοδος των ξένων μεταναστών θα αλλάξουν τον εθνοτικό τους χαρακτήρα. «Μια διαδικασία όπου ο ευρωπαϊκός πληθυσμός αντικαθίσταται» είπε ο Βίκτορ Όρμπαν, πρωθυπουργός της Ουγγαρίας.

Καθαρή ψηφοθηρία

Σύμφωνα με τον «Economist», οι ειδικοί επισημαίνουν ότι οι επιδοτήσεις παιδιών δεν παράγουν, τελικά, περισσότερα μωρά, αλλά είναι ένας εξαιρετικός τρόπος εξαγοράς ψήφων. Προτιμώνται, μάλιστα, απ’ όλο το φάσμα των κυβερνήσεων. Για τις κεντροδεξιές κυβερνήσεις είναι μια δικαιολογία για να δώσουν «δώρα» στις αστικές οικογένειες, που αποτελούν την παραδοσιακή τους πελατεία. Για τις κεντροαριστερές είναι μια δικαιολογία για να μεγαλώσουν το κράτος πρόνοιας απευθυνόμενες στη δική τους «δεξαμενή» ψηφοφόρων.
Μάλιστα το Ευρωπαϊκό Κοινοβουλευτικό Φόρουμ για τα Αναπαραγωγικά Δικαιώματα προτρέπει την Ευρώπη να προσέξει μην τυχόν και η δικαιολογημένη ανησυχία για τη μείωση του πληθυσμού γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από διαφόρους που θέλουν να ακυρώσουν τα δικαιώματα των γυναικών, όπως π.χ. ακτιβιστές που προσπαθούν να απαγορεύσουν τις εκτρώσεις.