Ο Γιώργος Χατζιδάκις, από τα πρώτα χρόνια μετά την αναχώρηση του Μάνου προς τα άστρα μέχρι πρόσφατα, ήταν ο «σκληροπυρηνικός κλη­ρονόμος και διαχειριστής του έργου του πατέρα του».

Ο Γιώργος Χατζιδάκις, από τα πρώτα χρόνια μετά την αναχώρηση του Μάνου προς τα άστρα μέχρι πρόσφατα, ήταν ο «σκληροπυρηνικός κλη­ρονόμος και διαχειριστής του έργου του πατέρα του». Εκείνος που δεν επέτρεπε σε κανέναν, αν δεν ήταν της επιλογής του, να πειράξει μια νότα από τον χατζιδακικό θησαυρό. Τελευταία, το κλίμα άλλαξε κι όλοι σχεδόν συμφωνούν πως μόνο μία τέτοιου είδους διαχείριση δύναται να προφυ­λάξει την αισθητική αυτών που μας άφησαν ορφανούς. Γι’ αυτά και άλλα πολλά, με αφορμή τη συμπλήρωση 87 χρόνων από τη γέννηση του Μά­νου Χατζιδάκι, σε λίγες εβδομάδες, ο γιος του μας μίλησε αποκλειστικά.

Σε λίγες εβδομάδες ο Μάνος Χατζιδάκις θα γινόταν 87 ετών. Όσο κοινότοπο κι αν ακούγεται, πόσο σας λείπει σήμερα;

Όσο μου έλειπε και χθες και θα μου λείπει και αύριο. Η οριστική απουσία των αγαπημένων μας είναι ένα παντοτινό ράγισμα.

Δεν σας λείπει, όμως, η παρεμβατικότητά του στα κοινά;

Ναι, αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα γι’ αυτό. Αυτό που μπορούμε όμως, είναι να είμα­στε ενεργοί πολίτες, δηλαδή ευαίσθητοι και παραγωγικοί, όπως ήταν και ο ίδιος.

Μεγαλώσατε δίπλα του, αλλά και δίπλα σε μεγάλους πολιτικούς άνδρες που πέρασαν απ’ αυτό το σπίτι.

Όχι, ο Μάνος Χατζιδάκις είχε τη λιγότερη δυνατή σχέση με το σύστημα. Με τον Καραμανλή είχε μια αληθινή προσωπική σχέση, γι’ αυτό και του δινόταν η δυνατότητα να είναι κριτικός απέναντί του. Θεωρούσε ότι ο Καραμανλής, ειδικά της μεταπολίτευσης, είχε χαρισματικές πλευρές. Δεν τον εμπόδιζε, ωστόσο, η φιλία του αυτή να έχει άριστες σχέσεις και με τον Λεωνίδα Κύρκο και με άλλους «αντίθετους» πολιτικούς. Μόνο με τους φασίστες δεν συνδιαλεγόταν. Κι όχι απλώς τους δηλωμένους φασίστες, αλλά κι αυτούς των άλλων κομμάτων, γιατί κι ο αυριανισμός ένα φασιστικό παρακλάδι του ΠΑΣΟΚ ήταν.

Πρόσφατα ένα κείμενό του κατά του νεοναζισμού ανακυκλώθηκε πολύ από τα social media. Αναρωτιέμαι τι θα έλεγε σήμερα με την άνοδο της Ακροδεξιάς στην Ελλάδα.

Θα εξέφραζε την απέχθειά του. Η σκοτεινή πλευρά του εαυτού μας εμφανίζεται όταν η φωτεινή πλευρά, η θετική, υποχωρεί. Όσο οι άνθρωποι είναι ανεκπαίδευτοι, τόσο λιγότερο σκέφτονται, άρα δεν κάνουν και ερωτήσεις. Είμαστε όλοι υπεύθυνοι γι’ αυτά τα φασιστοειδή που έχουν εμφανιστεί και επικυρωθεί μάλιστα μέσα στη Βουλή. Είναι το μέγιστο σημείο παρακμής που θα μπορούσαμε να φτάσουμε. Είμαστε μια κοινωνία σε παρακμή, μέσα στον φαύλο κύκλο της. Υπό αυτήν την έννοια, είμαστε μια ανήθικη κοινωνία. Ας αναζητήσουμε τις ευθύνες σε μας τους ίδιους.

Και όχι στους πολιτικούς;

Οι πολιτικοί που μας κυβερνούν είναι όμοιοί μας. Δεν μπορούμε να έχουμε υψηλού επιπέδου πολιτικούς και χαμηλού επιπέδου κοινωνία. Υπάρχει πάντα αντιστοιχία.

Έχω την αίσθηση ότι ταυτίζεστε κάπου με τη Νάνα Μούσχουρη, όταν μίλησε σ το εξωτερικό για την παρακμή των Ελλήνων και προκάλεσε εδώ αντιδράσεις.

Συμφωνώ με το περιεχόμενο, διαφωνώ όμως με το ότι η κυρία Μούσχουρη τα είπε στο εξωτερι­κό. Είναι αλήθεια, όμως. Είμαστε ημιμαθείς, εγωιστές και κατ’ αναλογία διεφθαρμένοι. Προφανώς και υπάρχει κόσμος έντιμος και εργατικός, όμως μια κοινωνία δεν χαρακτηρίζεται από τη μειοψη­φία της. Επίσης, η μεγαλύτερη ανηθικότητά μας είναι απέναντι στους νέους ανθρώπους.

Τι ακριβώς εννοείτε;

Τους χρεώσαμε τις ελλείψεις μας και τους υπονομεύσαμε το μέλλον τους. Εύχομαι να μας απορρίψουν. ώστε να καταφέρουν, απαλλαγμένοι απ’ όλα αυτά. να διεκδικήσουν κάτι περισ­σότερο από το να είναι καταναλωτικά ανθρωπάκια. Ο χειρότερος εχθρός μας είμαστε εμείς. Άρα έχει δίκιο ο Καβάφης: Δεν χρειάζεται να έρθουν οι βάρβαροι.

Γνωρίζω πως ψηφιοποιείτε το αρχείο του Χατζιδάκι. Τι ακριβώς γίνεται;

Εδώ και ενάμιση χρόνο έχω αρχίσει την ψηφιοποίηση όλης της μουσικής ζωής του, συμπερι­λαμβανομένων αρκετών ανέκδοτων έργων.

Όπως τη μελοποίησή του στον «Επιτάφιο» του Βαρβιτσιώτη;

Ναι, κι αυτό θα εκδοθεί μαζί και με άλλα έργα.

Ναι, αλλά από πού θα εκδοθεί; Ο Σείριος είναι ανενεργός.

Το πιθανότερο είναι να επαναδραστηριοποιηθεί ο Σείριος και να εκδίδει αποκλειστικά τα δικά του έργα.

Η κίνηση σας να δώσετε ολόκληρη την εργογραφία του από την ΕΜΙ στην κυριακάτικη «Κα­θημερινή» είχε επίσης προξενήσει ποικίλες αντιδράσεις. Για ποιο λόγο το κάνατε;

Η κίνηση αυτή έγινε για δυο λόγους: Κατ’ αρχάς το θέμα των premium CD στα περίπτερα έχει κλείσει μια εικοσαετία σχεδόν, άρα επηρεάζει ολόκληρη τη δισκογραφική κυκλοφορία. Ο πρώτος λόγος ήταν ότι τηρήθηκαν οι προδιαγραφές που ήθελα, τύπωμα επιπέδου, όχι φτηνές εκδόσεις, αλλά με όλο το περιεχόμενο, φωτογραφίες κ.λπ., μέσω μίας εφημερίδας, από τις λίγες καλές που μας έχουν απομείνει. Ο δεύτερος λόγος ήταν ο κόσμος που θα ερχόταν σε επαφή με όλο αυτό το υλικό, όπως και συνέβη! Η «Καθημερινή» εκείνη την περίοδο είχε αύξηση αρκετών χιλιάδων φύλλων! Τα χρήματα που θα έπαιρνα θα με βοηθούσαν στην ψηφιοποίηση, να δώσω δηλαδή ένα πολύ σοβαρό ποσόν γι’ αυτήν την ιστορία. Έπρεπε να υπολογίσω τα δεδομένα πριν δεχτώ την πρόταση και, τώρα που το κοιτάζω από απόσταση, δεν νομίζω ότι του έκανε κακό του Μάνου Χατζιδάκι, ούτε ότι ήταν έξω απ’ την αισθητική του.

Και το Διαδίκτυο; Οι νέοι άνθρωποι μπορούν να μπαίνουν πλέον στο YouTube και να ανακαλύπτουν εκεί ολόκληρα έργα του.

Αυτό είναι παράνομο και πρέπει να σταματήσει! Το Ίντερνετ έχει μια ελευθερία και μια αναρχία αρνητική σε έναν βαθμό και θετική σε κάποιον άλλο. Δεν θα με πείραζε να «ανεβαίνουν» πράγ­ματα που έχουν εκδοθεί, αλλά τα ανέκδοτα δεν επιτρέπεται. Και πρόκειται να αντιδράσω!

Δεν ξέρω αν έχετε προσέξει κάτι που δεν συμβαίνει μόνο στα κομμάτια του Χατζιδάκι: κάνεις κλικ να παίξει κάποιο τραγούδι στο YouTube και εμφανίζεται πριν μια διαφήμιση. Κάποιοι θησαυρίζουν πάνω στην εργασία άλλου!

Δεν θα σταματήσει ποτέ αυτό. Πάντα κάποιοι θησαύριζαν σε βάρος άλλων και σήμερα αυτό συμβαίνει με το Ίντερνετ. Εγώ θα προσπαθήσω να το σταματήσω ή να το μειώσω! Δεν μπορού­με να το εξαφανίσουμε, ούτε να σπαταλήσουμε τη ζωή μας ως αστυνομικοί, κυνηγώντας όλους τους παρανόμους.

Κι αν σας ρωτούσε κάποιος γιατί δεν δικαιούται να ακούει όποτε θέλει τη μουσική από το «The Martlet’s tale »;

Κάθε εργασία οφείλει να αμείβεται. Δεν είναι ιερή η εργασία για όλους πλην των δημιουργών. Εδώ και πολλά χρόνια έχει συμβεί μια παρεξήγηση σ’ αυτόν τον τόπο, την οποία καλλιέργησαν και ορισμένοι δημοσιογράφοι, πολιτικοί και άλλοι, ότι τα έργα τέχνης ανήκουν στον λαό. Τα θεωρώ όλα αυτά ολοκληρωτικές απόψεις και πρώην κομμουνιστικές.

Μου είχατε πει πριν από μερικά χρόνια πως ο κύκλος των κλασικών χατζιδακικών τραγουδιστών έχει κλείσει. Από τότε μέχρι σήμερα, εξακολουθείτε να αναζητείτε νέες φωνές;

Αναζητώ, δεν είναι εύκολο όμως. Έχει χαθεί μια συνέχεια απέναντι σ’ αυτό που προηγήθηκε. Έχω ακούσει ωραίες φωνές τα τελευταία χρόνια, τεχνικά άρτιες. Δεν έχουν όμως μνήμη! Η φωνή δεν έχει ράγισμα!

Ο Χατζιδάκις ουδέποτε ενδιαφέρθηκε για τους λεγόμενους «εμπορικούς» τραγουδιστές και πίστευε στους δικούς του ερμηνευτές – στρατιώτες. Εσείς που διαχειρίζεστε σήμερα το έργο του θα επιλέγατε ερμηνευτές σαν τη Νατάσσα Μποφίλιου και τον Γιάννη Χαρούλη που συν­δυάζουν καλλιτεχνική και εμπορική απήχηση;

Εάν είχαν τις προδιαγραφές να τραγουδήσουν τα έργα του Μάνου, δεν θα είχα αντίρρηση. Οι λεγόμενοι «εμπορικοί τραγουδιστές» υπηρετούν βασικά την εικόνα τους και όχι το τραγούδι. Το τραγούδι είναι πρόσχημα, επομένως είναι ακατάλληλοι. Μιλώντας όμως και για την περιοχή του «έντεχνου», σήμερα δεν υπάρχει η ιδιοφυής φωνή που να μεταφέρει μια μυθολογία ώστε να μας παρασύρει.

Μα πώς να βρεθεί η μυθολογία σε νέα παιδιά 25 ετών;

Γι’ αυτό ακριβώς κι εγώ πριν μίλησα για έλλειψη μνήμης στις νέες φωνές. Η συνέχεια της Μνήμης δημιουργεί Κοινό Μύθο. Στην πολιτική τον λένε «Κοινό Στόχο», οι ποιητές όμως τον έλεγαν και θα τον λένε «Κοινό Μύθο».

Σας είδα να χαμογελάτε πριν που είπατε τη λέξη «έντεχνο». Γιατί;

Διότι υπάρχει αληθινό τραγούδι και μη αληθινό τραγούδι, ο αληθινός στόχος του δημιουργού και ο επιφανειακός. Έχουμε ακούσει πολύ καλά τραγούδια από τη «μη έντεχνη» πλευρά του τραγουδιού.

Όπως;

Στο λαϊκό τραγούδι. Το λαϊκό τραγούδι τελείωσε στον Άκη Πάνου, όλοι οι υπόλοιποι είναι οι χωματερές του. Μιλάω γι’ αυτούς που πήραν το λαϊκό τραγούδι και το μετέτρεψαν σε λαϊκοπόπ. Ένα τραγούδι είναι συγκλονιστικό ή δεν είναι. Ένα τραγούδι είναι αληθινό ή δεν είναι. Ακούς ένα λαϊκό τραγούδι χωρίς σύνθετο μουσικό περιεχόμενο και είναι αριστούργημα. Ακούς ένα λόγιο με πιο σύνθετη μουσική φόρμα κι είναι αδιάφορο.

Μήπως είδατε τον διαγωνισμό τραγουδιού που έγινε πέρσι για πρώτη φορά; Γράφτηκε στον Τύπο ότι επρόκειτο για ένα χατζιδακικό αναμάσημα.

Όχι, δεν τον είδα, άκουσα όμως γι’ αυτόν. Οι Έλληνες είμαστε στο σύνολό μας αποτέλεσμα μιμητισμού εδώ και 150 χρόνια. Και ο Μάνος Χατζιδάκις θα υποστεί αυτήν τη συνέπεια. Αυτός ο κανόνας μάς χαρακτηρίζει. Ο Γκάτσος έλεγε κάτι συγκλονιστικό: «Μην ανησυχείτε, επί τρεις χιλιάδες χρόνια αυτή η χώρα προχωρά με τις εξαιρέσεις της». Σκληρό, αλλά αληθινό, αν σκε­φτούμε ότι στη χώρα μας εργάζονται είκοσι και ξελασπώνουν τους άλλους ογδόντα οι οποίοι ζουν εις βάρος όλων.

Σας έχει τύχει να είστε σε ταξί, ν’ ακούσετε ένα τραγούδι στο ραδιόφωνο και να πείτε μέσα σας «αυτό είναι τελείως Χατζιδάκις»;

Αναμενόμενο. Το ζήτημα δεν είναι αν μιμούμαστε τον Χατζιδάκι, αλλά το ότι δεν γεννάμε καινούργια τραγούδια. Και δεν εννοώ την καινούργια φόρμα, αλλά το να είμαστε ζωντανοί στον παρόντα χρόνο. Εννοώ να κυνηγάμε ένα όνειρο, το οποίο στη συνέχεια θα μετατρέψουμε σε καθημερινή πράξη. Αυτό έκανε εκείνος. Μετέτρεπε την ποιητική του διάσταση σε πράξη ζωής. Όλες οι μεγάλες προσωπικότητες έχουν συνηγορήσει πως ταλέντο σημαίνει τεράστια δουλειά, δηλαδή στόχος ζωής. Ο Μάνος έλεγε πως, «αν το ταλέντο ήταν ένα σίγουρο χαρτί, τότε θα με είχατε αναγνωρίσει από το μαιευτήριο».

Το 1972 ο Χατζιδάκις επέστρεφε από τις ΗΠΑ στην Ελλάδα και έφτιαχνε τον «Μεγάλο Ερωτι­κό», ο οποίος χαρακτηρίστηκε πολύ αργότερα ως «αισθητική επανάσταση μέσα στη χούντα». Σήμερα, σηκώνει το κλίμα αισθητικές επαναστάσεις ή πρέπει να ’ναι πιο ευθύβολη η Τέχνη;

Ο «Μεγάλος Ερωτικός» δεν ήταν μόνο αισθητική επανάσταση, αλλά και πολιτική πράξη. Η Τέχνη δεν είναι η απεικόνιση της καθημερινότητάς μας με ρεαλιστικό τρόπο, αλλά ένας έμμε­σος τρόπος για να ξανακοιτάξουμε τον εαυτό μας. Οι κώδικες της Τέχνης αποτελούν εσωτερικό γεγονός. Όταν μιλάς για τον έρωτα με την ευρεία του έννοια στη διάρκεια μιας χούντας πρόκει­ται περί εξαίσιας πολιτικής πράξης. Εξυπακούεται πως δεν θέλω καθόλου να μειώσω εργασίες άλλων συνθετών την ίδια περίοδο.

Ο Χατζιδάκις, όντας δηλωμένος δεξιός, δεν δίστασε στο τέλος να βγει με τους αναρχικούς στον δρόμο.

Ο Χατζιδάκις δεν ήταν δεξιός, έτσι δήλωναν οι άλλοι. Τόσα χρόνια μετά, ξέρουμε όλοι την αιτία. Δεν θα μπορούσε να ’χει αποφύγει όλο αυτόν τον μεταπολεμικό διπολισμό, ο οποίος είχε ρίζες στον εμφύλιο. Ο ίδιος διεκδικούσε ελεύθερη σκέψη και δράση και σ’ έναν μεγάλο βαθμό το πέτυχε. Ήθελε να είναι ένας ελεύθερος πολίτης κι ήξερε πως δεν ήταν εύκολο αυτό. Οι απόψεις και οι ιδέες του ήταν ανατρεπτικές, όχι όμως με την έννοια της αναρχίας όπως την εκλαμβάνου­με σήμερα, μιας κατάστασης «χύμα» που τα καίει και τα διαλύει όλα. Πίστευε στην ανατροπή οποιουδήποτε συντηρητικού, δογματικού και υποκριτικού στοιχείου.

Ας κλείσουμε με δυο λόγια για τις ενέργειες δημιουργίας ενός χώρου όπου θα φυλάσσεται το αρχείο του Μάνου Χατζιδάκι. Σε ποιο στάδιο βρίσκονται;

Τα πιάνα του βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση, συντηρούνται, οι παρτιτούρες και οι πίνακές του το ίδιο. Πρέπει να πάνε όμως σε ένα σωστό σημείο, ώστε να μπορεί να έχει πρόσβαση ο καθένας που ενδιαφέρεται. Μη συζητήσουμε για την ελληνική πολιτεία, είναι πολυτέλεια στην κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε να μιλάμε για το «Αρχείο Χατζιδάκι». Ο πολιτισμός είναι ζωτικής σημασίας κι ένας τέτοιος χώρος για τη διάδοσή του είναι πολιτιστικό γεγονός. Προη­γούνται όμως οι μερικά εκατομμύρια άνεργοι σ’ αυτήν τη χώρα. Μόνο αν υπήρχε ένας εύπορος άνθρωπος ή ένας οργανισμός εύρωστος από την Ελλάδα ή το εξωτερικό – καλύτερα από την Ελλάδα –, θα μπορούσε να αναλάβει την κίνηση αυτήν. Απ’ τη μεριά της πολιτείας δεν υπάρχει κανένα θέμα, όπως δεν υπήρχε ακόμη κι όταν ήταν εικονικά εύρωστη.