Οι διεθνείς συμμαχίες που στηρίζουν το όνειρο του Ερντογάν – Ποιοι ανησυχούν σοβαρά από το ενδεχόμενο τουρκικής «εκτροπής»

Η ανάπτυξη της πυρηνικής τεχνολογίας και η χρήση της για ειρηνικούς σκοπούς αναγνωρίζεται διεθνώς ως μία αποκλειστικά εθνική επιλογή.

Πυρηνικοί αντιδραστήρες μεγάλης ισχύος που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος εντοπίζονται σε 30 χώρες και καλύπτουν περίπου το 11% της παγκόσμιας ηλεκτρικής κατανάλωσης, ενώ σε 57 χώρες λειτουργούν πυρηνικοί αντιδραστήρες που εξυπηρετούν αμιγώς ερευνητικούς σκοπούς. Αντίθετα η χρήση της πυρηνικής ενέργειας για στρατιωτικούς σκοπούς είναι μία ενέργεια διεθνώς απαγορευμένη.

Οι χώρες που κατέχουν πυρηνικά όπλα είναι εννέα (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Ινδία, Ισραήλ, Πακιστάν, Βόρεια Κορέα), ενώ υπάρχουν και μη πυρηνικές δυνάμεις που φιλοξενούν σε ειδικές εγκαταστάσεις πυρηνικά όπλα, όπως για παράδειγμα η Τουρκία, η οποία φυλάσσει στην αεροπορική βάση του Ιντσιρλίκ 50 βαρυτικές βόμβες υδρογόνου των ΗΠΑ. Ταυτόχρονα υπάρχουν και 25 κράτη – μέλη του ΟΗΕ που στηρίζουν την ασφάλειά τους στα αμερικανικά πυρηνικά όπλα.

Πέραν των πυρηνικών όπλων που κατέχουν οι προαναφερθείσες πυρηνικές δυνάμεις, υπάρχουν ανά τον κόσμο σε διάφορες εγκαταστάσεις μεγάλες ποσότητες πυρηνικών υλικών (π.χ. ουράνιο και πλουτώνιο) από τις οποίες μπορεί να κατασκευαστεί μεγάλος αριθμός πυρηνικών βομβών.

Οι ποσότητες αυτές βρίσκονται υπό τον συνεχή έλεγχο των επιθεωρητών της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), διότι χαρακτηρίζονται ως «υλικά για ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας», ενώ οι υπόλοιπες δηλωθείσες ποσότητες που βρίσκονται στην κατοχή των εννέα πυρηνικών δυνάμεων υπόκεινται σε πολύ περιορισμένο εθελοντικό διεθνή έλεγχο σύμφωνα με τους ισχύοντες διεθνείς θεσμούς.

Γενικά ανά την υφήλιο υπάρχουν εκατομμύρια ραδιενεργές πηγές που χρησιμοποιούνται για ειρηνικούς σκοπούς, κυρίως στη βιομηχανία, στην ιατρική, στη γεωργία και στην επιστημονική έρευνα.

Το ισχύον διεθνές νομικό πλαίσιο

Η κατασκευή πυρηνικών εγκαταστάσεων διέπεται από ένα σύνολο οργανισμών και δεσμευτικών συνθηκών που αποσκοπούν στον έλεγχο τυχόν αυθαιρεσιών ως προς τη χρήση και την περαιτέρω διασπορά της πυρηνικής ενέργειας.

1. Με αφορμή την ομιλία του Αμερικανού Προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ στην Ολομέλεια του ΟΗΕ τον Ιούλιο του 1957 ιδρύθηκε η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), η οποία αποτελεί ένα παγκόσμιο κέντρο συνεργασίας για την πυρηνική ενέργεια και αριθμεί 173 κράτη – μέλη.

2. Μία άλλη συνθήκη που θέτει φραγμούς στην εξάπλωση των πυρηνικών όπλων είναι η Συνθήκη μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων (ΝΡΤ), η οποία εγκρίθηκε το 1968 από την Ολομέλεια του ΟΗΕ και τέθηκε σε ισχύ τον Μάρτιο του 1970 μετά την απαιτούμενη επικύρωσή της από 40 κράτη. Στην ΝΡΤ έχουν ενταχθεί 191 κράτη, ενώ προς το παρόν απέχουν από αυτή η Ινδία, το Πακιστάν, η Βόρεια Κορέα, το Ισραήλ και το Νότιο Σουδάν.

Σκοπός της εν λόγω συνθήκης είναι αφενός η μη απόκτηση πυρηνικών όπλων, αφετέρου η ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας και ο πυρηνικός αφοπλισμός. Στη βάση της εν λόγω συνθήκης, από τις συμβαλλόμενες χώρες δημιουργήθηκαν πέντε Ελεύθερες Ζώνες από Πυρηνικά Όπλα (NWFZ), που συμβάλλουν στην προσπάθεια διατήρησης της παγκόσμιας ειρήνης και ασφάλειας.

3. Ένα άλλο θεσμικό όργανο που θέτει εμπόδια στη διάδοση των πυρηνικών όπλων είναι η Συνεκτική Συνθήκη Απαγόρευσης Πυρηνικών Δοκιμών (CTBT), η οποία αναμένεται να τεθεί σε ισχύ μετά την υπογραφή και επικύρωσή της από τις 44 χώρες που αναφέρονται στο δεύτερο παράρτημά της.

4. Τέλος, στα θεσμικά όργανα για τη μη διάδοση των πυρηνικών όπλων εντάσσεται και η Ομάδα Πυρηνικών Προμηθευτών (NSG), μία εθελοντική οργάνωση αποτελούμενη από 48 κράτη στην οποία μετέχει και η Ελλάδα. Η συγκεκριμένη οργάνωση έχει τη δυνατότητα εξαγωγής και μεταφοράς ειρηνικής πυρηνικής τεχνολογίας και βασικός της στόχος είναι να συμβάλλει στη μη διάδοση των πυρηνικών όπλων.

Το ισχύον διεθνές νομικό πλαίσιο για την εφαρμογή του καθεστώτος των πυρηνικών διασφαλίσεων (safeguards), της πυρηνικής ασφάλειας και της πυρηνικής προστασίας συμπληρώνεται από μία σειρά διεθνών κειμένων που αποτελείται από νομικά δεσμευτικές συνθήκες, συμβάσεις, συμφωνίες και ψηφίσματα. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένα από τα σημαντικότερα διεθνή εργαλεία νομικής φύσεως που συνεισφέρουν στη διασφάλιση της πυρηνικής προστασίας:

● Οι Συμφωνίες Πυρηνικών Διασφαλίσεων (Safeguards Agreements).

● Οι Διεθνείς Συμβάσεις για την Έγκαιρη Κοινοποίηση Πυρηνικών Ατυχημάτων (CENNA).

● H Σύμβαση Παροχής Βοήθειας σε περίπτωση Πυρηνικού Ατυχήματος ή Ραδιολογικής Έκτακτης Ανάγκης (CACNARE).

● H Κοινή Σύμβαση για την Ασφαλή Διαχείριση Αναλωθέντων Πυρηνικών Καυσίμων και Ραδιενεργών Αποβλήτων (JCSFF&RWM).

● Η Σύμβαση Πυρηνικής Ασφάλειας του 1994 (CNS).

● Η Σύμβαση Φυσικής Προστασίας Πυρηνικών Υλικών του 1979 (CPPNM).

● Η Δήλωση για Μέτρα Εξάλειψης της Διεθνούς Τρομοκρατίας του 1994 και η Συμπληρωματική Δήλωσή της του 1996.

Η πυρηνική προοπτική της Άγκυρας

Η Τουρκία είναι μία χώρα που στερείται ενεργειακών πηγών και για την κάλυψη των ενεργειακών της αναγκών προσφεύγει στην εισαγωγή ενέργειας από το εξωτερικό, και κυρίως από χώρες όπως η Ρωσία και το Ιράν από τις οποίες υπολογίζεται ότι καλύπτεται το 70% των εισαγωγών της.

Είναι μέλος της ΙΑΕΑ από το έτος ιδρύσεώς της (1957), ενώ το 1979 υπέγραψε τη Συμφωνία μη Διάδοσης των Πυρηνικών Όπλων και υπόκειται στο καθεστώς διεθνών επιθεωρήσεων της Συνεκτικής Συμφωνίας Πυρηνικών Διασφαλίσεων που προβλέπονται από τις σχετικές διατάξεις της ΙΑΕΑ.

Τον Μάιο του 2010 η τουρκική κυβέρνηση υπέγραψε συμφωνία με τη ρωσική Rosatom για την κατασκευή τεσσάρων πυρηνικών αντιδραστήρων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας τύπου VVER (αναφέρονται και ως «WWER») και συνολικής ισχύος 4.800 MWe (megawatt electrical) στην περιοχή του Ακούγιου.

Η εν λόγω συμφωνία, βάσει της οποίας η Rosatom κατέχει το 99,2% των μετοχικών μεριδίων και αναλαμβάνει τη λειτουργία του αντιδραστήρα για 49 έτη, αν και λειτουργεί κατά το πρότυπο BOO (Build – Own – Operate) με συγκεκριμένες δεσμεύσεις έναντι της κατασκευαστικής εταιρείας, δεν αναφέρει ως υποχρέωση της Ρωσίας «τον τελικό επαναπατρισμό των αναλωθέντων ραδιενεργών καυσίμων». Αποτελεί ωστόσο, υποχρέωση του κατασκευαστή σύμφωνα με την Κοινή Σύμβαση για την Ασφαλή Διαχείριση Αναλωθέντων Πυρηνικών Καυσίμων και Ραδιενεργών Αποβλήτων, δεδομένου ότι τα αναλωθέντα καύσιμα του χαμηλού εμπλουτισμού ουρανίου εμπεριέχουν ως προϊόν της πυρηνικής καύσης το πλουτώνιο, υλικό που υπό προϋποθέσεις μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή πυρηνικού όπλου.

Το συγκεκριμένο έργο, του οποίου ο χρόνος ζωής προβλέπεται να φθάσει τα 60 έτη, θα παράγει 35 δισεκατομμύρια κιλοβατώρες (KWh) τον χρόνο (ήτοι το 7% της ετήσιας εθνικής ενεργειακής κατανάλωσης) καλύπτοντας έτσι τις ανάγκες περίπου 13 εκατομμυρίων ανθρώπων σε ηλεκτρικό ρεύμα.

Η κατασκευή του πυρηνικού σταθμού στο Ακούγιου έχει πολλαπλές προβληματικές πτυχές, καθώς, πέραν της έντονης σεισμικότητας της περιοχής, αποτελεί απειλή ασφαλείας για τα γειτονικά κράτη (Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ) και δυνητικό κίνδυνο πρόκλησης τρομοκρατικών και πυραυλικών επιθέσεων στην γεωπολιτικά ευαίσθητη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.

Επίσης προκαλεί βάσιμες υποψίες για ενδεχόμενη δημιουργία πυρηνικού οπλοστασίου, καθώς η Τουρκία, μέσω της δημιουργίας μονάδων παραγωγής πυρηνικής ενέργειας, αποκτά τεχνογνωσία και πρόσβαση στα λεγόμενα «διττά» υλικά, δηλαδή σε πρώτες ύλες και σε εξοπλισμό που προορίζονται όχι μόνο για ειρηνική χρήση αλλά ταυτόχρονα και για στρατιωτική.

Το παραπάνω σενάριο ενισχύεται από την εκπεφρασμένη επιθυμία του Τούρκου Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν από το βήμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο του 2019 για μετατροπή της Τουρκίας σε πυρηνική δύναμη, αλλά και από το διπλωματικό άνοιγμα της Τουρκίας σε αφρικανικά κράτη που διαθέτουν πλούσια κοιτάσματα ουρανίου, όπως ο Νίγηρας και το Τσαντ.

Παράλληλα, Έλληνες και ξένοι αναλυτές εντάσσουν στο πλαίσιο των προσπαθειών που καταβάλλει η Τουρκία για να αναδειχθεί σε πυρηνική δύναμη τις επαφές μεταξύ Τούρκων αξιωματούχων και στελεχών της κυβέρνησης και των Ενόπλων Δυνάμεων του Πακιστάν, οι οποίες αφορούσαν στην υπογραφή συμφωνιών για παροχή τεχνογνωσίας σε θέματα κατασκευής πυρηνικών όπλων και πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς.

Το Πυρηνικό Μέλλον της Τουρκίας

Η Τουρκία, αυτοπροβαλλόμενη ως περιφερειακή δύναμη, τα τελευταία χρόνια επιθυμεί να διευρύνει την προβολή της ισχύος της μέσω της απόκτησης πυρηνικών δυνατοτήτων. Γι’ αυτόν τον λόγο έχει θέσει στόχο μέχρι το 2030 την κατασκευή και λειτουργία τριών πυρηνικών συγκροτημάτων που θα περιλαμβάνουν δώδεκα πυρηνικούς αντιδραστήρες συνολικής ηλεκτροπαραγωγικής ισχύος περίπου 14.000 MWe.

Κορωνίδα του πυρηνικού προγράμματός της είναι ο πυρηνικός σταθμός του Ακούγιου, του οποίου ο πρώτος πυρηνικός αντιδραστήρας αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία το 2023 με τη συμπλήρωση των 100 ετών από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας.

Παρά τις ανησυχίες που έχουν διατυπωθεί σε διεθνές επίπεδο, λόγω της υψηλής σεισμογένειας αλλά και του ενδεχομένου πρόκλησης πυρηνικού ατυχήματος, δεν δείχνει διατεθειμένη να εγκαταλείψει τις προσπάθειες για την ολοκλήρωση του πυρηνικού της προγράμματος, το οποίο μάλιστα το 2013 είχε αξιολογηθεί θετικά από την αποστολή εμπειρογνωμόνων της ΙΑΕΑ που είναι επιφορτισμένη με τη Γενική Εξέταση Πυρηνικών Υποδομών(INIR).

Ο ειρηνικός χαρακτήρας του τουρκικού πυρηνικού προγράμματος έχει αμφισβητηθεί έντονα κατά το παρελθόν τόσο από την έκθεση του αμερικανικού Κογκρέσου του 2008 που προέβλεπε τη στρατιωτική πυρηνικοποίηση της Τουρκίας σε βάθος δεκαετίας όσο και από αντίστοιχες εκθέσεις Ισραηλινών αξιωματούχων.

Επιπρόσθετα την επικινδυνότητα των πυρηνικών φιλοδοξιών της Τουρκίας ανέδειξε μέσα από την πρόσφατη ανάλυσή του στην ημερήσια εφημερίδα Público ο ακαδημαϊκός ερευνητής του Πορτογαλικού Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (IPRI) του Πανεπιστημίου Nova της Λισαβόνας José Pedro Teixeira Fernandes, ο οποίος χαρακτήρισε το πυρηνικό πρόγραμμα που αναπτύσσει η Τουρκία ως «μία απειλή στις πύλες της Ευρώπης» και υποστήριξε ότι «πρωταρχική επιδίωξη της Τουρκίας είναι η απόκτηση πυρηνικών όπλων», αποδομώντας έτσι τα τουρκικά επιχειρήματα περί «μείωσης της ενεργειακής εξάρτησης» και «οικονομικών επενδύσεων».

Οι φόβοι για έναν στρατιωτικό πυρηνικό μετασχηματισμό της Τουρκίας ενισχύονται έτι περαιτέρω αν ληφθούν υπ’ όψιν το ιστορικό προηγούμενο εκτροπής ενός ελεγχόμενου προγράμματος ειρηνικών εφαρμογών της πυρηνικής ενέργειας από την πλευρά της Βόρειας Κορέας το 2003, αλλά και το πολιτικό άλλοθι που μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποιο κράτος για την απόκτηση πυρηνικών όπλων, το οποίο προκύπτει από τη μη τηρηθείσα υποχρέωση για γενικό και πλήρη πυρηνικό αφοπλισμό από την πλευρά των υπαγομένων στην ΝΡΤ πυρηνικών δυνάμεων (ΗΠΑ, Ρωσία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Κίνα).

Αξίζει να αναφέρουμε ότι ως δικαιολογητική βάση για τον πυρηνικό εξοπλισμό της Τουρκίας μπορεί να λειτουργήσει η προσφάτως συναφθείσα τριμερής συμφωνία μεταξύ των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου και της Αυστραλίας (AUKUS), βάσει της οποίας προβλέπεται η παροχή πυρηνικής βοήθειας προς την τελευταία με σκοπό την εδραίωση της στρατιωτικής παρουσίας της Δύσης στον Ειρηνικό Ωκεανό.

Το ερώτημα όμως που τίθεται είναι κατά πόσο δικαιολογείται η ανησυχία για μία ενδεχόμενη μετατροπή του ειρηνικού πυρηνικού προγράμματος της Τουρκίας σε στρατιωτικό. Είναι γνωστό ότι η δυνατότητα στρατιωτικής πυρηνικοποίησης μίας χώρας μπορεί να πραγματοποιηθεί με τους εξής δύο τρόπους:

● Με την εκτροπή του ελεγχόμενου ειρηνικού πυρηνικού προγράμματος (break – out).

● Με την απόκρυψη των δραστηριοτήτων ανάπτυξης πυρηνικού οπλισμού (sneak – out).

Σε ό,τι αφορά στην περίπτωση του break – out, με βάση τα μέχρι σήμερα ισχύοντα δεδομένα, η Τουρκία δεν διαθέτει τη δυνατότητα εμπλουτισμού ουρανίου και παραγωγής πλουτωνίου. Αντίστοιχα, η περίπτωση του sneak – out καλύπτεται από την αυστηρή εφαρμογή του Επιπρόσθετου Πρωτοκόλλου (Additional Protocol) των πυρηνικών διασφαλίσεων της ΙΑΕΑ.

Επιπλέον η ύπαρξη των αμερικανικών πυρηνικών όπλων στην αεροπορική βάση του Ιντσιρλίκ λειτουργεί ως αποτρεπτικός παράγοντας για την απόκτηση ή τη χρήση πυρηνικών όπλων εναντίον της Τουρκίας από γειτονικές χώρες. Με αυτό το δεδομένο μοναδική περίπτωση ανάπτυξης πυρηνικών όπλων από τη γείτονα θα μπορούσε να αποτελέσει η εγκατάλειψη των αμερικανικών δεσμεύσεων προς αυτή για παροχή πυρηνικής προστασίας. Συν τοις άλλοις οι διεθνείς έλεγχοι που έχουν διενεργηθεί στο τουρκικό πυρηνικό πρόγραμμα επιβεβαιώνουν τη μη ύπαρξη κρυφών πυρηνικών εγκαταστάσεων και τη μη διεξαγωγή αδήλωτων πυρηνικών δραστηριοτήτων τουλάχιστον στην παρούσα φάση.

Τέλος, δεν θα μπορούσε να παραβλεφθεί η γεωπολιτική ρευστότητα της περιοχής της Μέσης Ανατολής, η οποία μελλοντικά ενδέχεται να επιφέρει τριγμούς στις ρωσοτουρκικές σχέσεις και να οδηγήσει την Ρωσία στην αποχώρησή της από το πυρηνικό έργο του Ακούγιου. Όπως γίνεται αντιληπτό, μία τέτοια εξέλιξη θα έθετε σοβαρά εμπόδια στην πορεία της Τουρκίας προς την πυρηνικοποίηση.

*Ο Μιχαήλ Εμμανουήλ Δημάκας, MSc: «Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές», είναι υποψήφιος διδάκτορας

Διαβάστε επίσης:

Πετάμε στα σκουπίδια φαγητό 200.000 ανθρώπων

Θηλιά η ακρίβεια για τα νοικοκυριά

Στα αζήτητα οι 72 δόσεις