Μετά την αποσταλινοποίηση της Σοβιετικής Ένωσης ο Χρουστσόφ, που αρεσκόταν να καταπιάνεται με μεγαλεπήβολα σχέδια όπως αποδείχθηκε αργότερα, βιάστηκε να υποσχεθεί ότι ώς το 1980 θα φτάναμε στο τελευταίο στάδιο του σοσιαλισμού, τον κομμουνισμό. Όταν παραμερίστηκε από τον Μπρέζνιεφ το όραμα μετατέθηκε πιο πίσω και βολεύτηκαν στον «ανεπτυγμένο σοσιαλισμό» που πρέσβευε ο νέος ηγέτης.

Με κομμουνισμό ή «ανεπτυγμένο σοσιαλισμό» οι πολίτες της Σοβιετικής Ένωσης ενδιαφέρονταν για τα καταναλωτικά αγαθά και για τον εαυτό τους και όχι για το σύνολο. Η γενιά που πίστεψε στα οράματα και θυσιάστηκε για αυτά είχε αλλάξει. Οι νεώτερες γενιές σοβιετικών πολιτών έστρεφαν το βλέμμα πέρα από τα σύνορα, προς τη Δύση. Εξάλλου, όλα βρίσκονταν σε ένα τέλμα που τόσο εύστοχα εξέφραζε ένα σοβιετικό ανέκδοτο της εποχής:

«- Υπάρχει ζωή στη Σελήνη;.

 – Όχι, σύντροφε, οι σοβιετικοί κοσμοναύτες δεν βρήκαν ενδείξεις ζωής στη Σελήνη.

 – Ούτε κι εκεί;».

Τα διάφορα αστεία που κυκλοφορούσαν ήταν η τελευταία άμυνα για να διασκεδάσουν με τα επιτεύγματα του σοσιαλισμού, του οποίου η διαφθορά των ηγετών λάμβανε μεγάλες διαστάσεις. Ήταν γνωστή η αδυναμία του ηγέτη του ΚΚΣΕ Λεονίντ Μπρέζνιεφ στα πανάκριβα δυτικά αυτοκίνητα, από τα οποία διατηρούσε μια προσωπική συλλογή. Έτσι, κυκλοφορούσε ότι η μητέρα του Μπρέζνιεφ, ανήσυχη για την τύχη της, τον ρώτησε κάποτε: «Μα, Λένια, τι θα γίνει άμα γυρίσουν οι Μπολσεβίκοι;»…

Να σημειώσουμε εδώ ότι η διαδικασία της διαδοχής του, πέρα από τις γνωστές μηχανορραφίες, δεν είχε αιματοχυσίες ούτε βαρβαρότητες εναντίον όσων παραμερίζονταν από το κάδρο της εξουσίας. Αντίθετα, τους άφηναν να διατηρούν τα προνόμια που απολάμβαναν και τους τοποθετούσαν σε ακίνδυνες αργομισθίες. Σε γενικές γραμμές, η εποχή του Μπρέζνιεφ ήταν σε σχέση με τις προηγούμενες διακυβερνήσεις η πιο ακύμαντη, ίσως η πιο βαρετή και πιθανώς η καλύτερη – στα περιορισμένα πλαίσια που μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο. Κάποιες αλλαγές που ξεκίνησαν για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου στη δεκαετία του 1960 και δημιούργησαν προσδοκίες στις αρχές της επομένης πως θα πλησίαζαν κάπως τις συνθήκες ζωής στη Δύση εξανεμίσθηκαν. Το σοβιετικό σύστημα δεν μπορούσε να ακολουθήσει τις καινοτομίες και την επιτάχυνση των τεχνολογικών εξελίξεων στον δυτικό κόσμο. Στην εξωτερική πολιτική, ο Μπρέζνιεφ κληρονόμησε από τον Χρουστσόφ ένα κλίμα έντασης αλλά και ανταγωνισμού στους εξοπλισμούς με τις ΗΠΑ αλλά και ένα μέτωπο ανοιχτό και εύφλεκτο που οδήγησε μάλιστα και σε κάποιες συνοριακές συγκρούσεις με την Κίνα, η οποία θεωρούσε την ΕΣΣΔ ως τη χειρότερη ιμπεριαλιστική υπερδύναμη.

Τον Μπρέζνιεφ αντικατέστησε μετά τον θάνατό του, το 1982, ο Γιούρι Αντρόποφ, ο οποίος όμως πέθανε έπειτα από έναν χρόνο, πράγμα που έγινε και με τον αντικαταστάτη του Τσερνιένκο, που πέθανε κι αυτός έναν χρόνο αργότερα. Τελικά, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έμελε να γίνει ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, από το 1985 μέχρι το 1991. 

Στα περίπου εβδομήντα χρόνια της σοβιετικής κυριαρχίας, όλοι οι κομμουνιστές του πλανήτη πίστεψαν με απόλυτη προσήλωση στην επιστημονικά τεκμηριωμένη αναπόφευκτη ιστορική αναγκαιότητα της κατάρρευσης της καπιταλιστικής κοινωνίας, όπως είχαν προβλέψει οι Μαρξ και Ένγκελς και οι Λένιν και Στάλιν. Ο σοσιαλισμός, όπως φαίνεται, είχε την ιστορία μαζί του, αλλά ο καπιταλισμός την πραγματικότητα…

 Ο τελευταίος ηγέτης της σοβιετικής αυτοκρατορίας είχε να διαχειριστεί την πλέον άχαρη δουλειά: να αποσυναρμολογήσει το αποικιοκρατικό σοβιετικό καθεστώς με τις λιγότερο δυσάρεστες συνέπειες. Ο Γκορμπατσόφ, ως μια ειρωνεία της Ιστορίας, καλείτο πλέον να πείσει τις χώρες – δορυφόρους της ΕΣΣΔ να αναλάβουν «μεγαλύτερη ευθύνη» στη διακυβέρνηση των χωρών τους.

Μέχρι τότε όλες οι υποτελείς χώρες είχαν μάθει να πορεύονται ακολουθώντας τις άνωθεν εντολές του Κρεμλίνου, απορροφώντας τεράστια ποσά και ύλες με τα οποία τους συντηρούσε η ΕΣΣΔ ενώ είχαν ελάχιστη αυτονομία και εμπειρία κινήσεων. Ξαφνικά έπρεπε να αναλάβουν την ευθύνη της διακυβέρνησης των χωρών τους… Ω, τι συμφορά!

Από την άλλη, ο Γκορμπατσόφ δεν είχε την εμπειρία ούτε τις ιδεολογικές αγκυλώσεις των προκατόχων του. Ανέλαβε όταν η σοβιετική φούσκα ήταν έτοιμη να σκάσει στα χέρια του. Ο ίδιος, ακόμα και όταν ήταν αξιωματούχος του καθεστώτος, είχε «αναθεωρητικές» ιδέες.

Από τον πρώτο χρόνο της δικής του διακυβέρνησης και υπό την επιρροή του τότε υπουργού του των Εξωτερικών Έντβαρντ Σεβαρντνάτζε σχημάτισε την ακράδαντη πεποίθηση ότι οι Σοβιετικοί έπρεπε να χαλαρώσουν δραστικά την ασφυκτική λαβή στις χώρες της αυτοκρατορίας. Ήδη ο Γκορμπατσόφ ήταν αντιμέτωπος και με μια συντριπτική πραγματικότητα, που κραύγαζε ότι τα δορυφορικά κράτη ήταν πλέον ένα αβάσταχτο οικονομικό βάρος, το οποίο η ΕΣΣΔ δεν μπορούσε να αντέξει στους ώμους της.

Πολλοί ήταν εκείνοι οι Σοβιετικοί οι οποίοι υποστήριζαν ότι το μοντέλο που είχε στηθεί κατέληξε να προσφέρει στις υπό εξάρτηση χώρες (προκειμένου να τις κρατά σε μια σταθερότητα αγοράζοντας «αφοσίωση») ένα επίπεδο ζωής που ήταν ανώτερο από αυτό των Σοβιετικών πολιτών! Για να διατηρούνται σε «σοσιαλιστική επαγρύπνηση» οι Ανατολικοευρωπαίοι αδελφοί η ΕΣΣΔ ξόδευε σε μηχανισμούς ασφαλείας 10 δισ. σε αμερικανικά δολάρια. Νέο που όταν το έμαθε ο Γκορμπατσόφ το πρόσθεσε σε άλλα 30 δισ. που αντιστοιχούσαν στις χορηγίες του καθεστώτος προς τις χώρες – δορυφόρους και συνειδητοποίησε ότι οι ετήσιοι λογαριασμοί δεν μπορούσαν πλέον να πληρωθούν. Η ΕΣΣΔ είχε περιέλθει σε αδιέξοδο.

Το πρώτο σοκ των ηγετών των δορυφορικών κρατών που είχαν επαναπαυθεί στο σταλινικό μοντέλο, το οποίο βασιζόταν στην αδιάλειπτη ροή πρώτων υλών από την ΕΣΣΔ με αντάλλαγμα βιομηχανικά προϊόντα, ήρθε με την αναγγελία ότι αυτή σταματά. Ήταν τον Νοέμβριο του 1986, όταν σε μια διάσκεψη των ηγετών στη Μόσχα αναγγέλθηκε η διακοπή του προγράμματος.

Η είδηση συγκλόνισε τον σοσιαλιστικό κόσμο καθώς πλέον ο Γκορμπατσόφ ξεκαθάρισε ότι «η ανταλλαγή πρέπει να οικοδομηθεί σε αμοιβαίως επωφελή βάση και υπό αληθινές συνθήκες αγοράς». Αυτό το «αληθινές συνθήκες αγοράς» τότε πόνεσε όσο τίποτε άλλο τους ηγέτες! Αυτό σήμαινε απλώς ότι στο εξής οι υπό σοβιετική εξάρτηση χώρες θα έπρεπε να καταβάλλουν τις διεθνώς συμφωνημένες τιμές για τις εισαγωγές τους, όπως επίσης ότι η Σοβιετική Ένωση θα είχε περισσότερες δυνατότητες να επιλέξει αν θα αγόραζε ή όχι τα χαμηλής ποιότητας βιομηχανικά προϊόντα που παρήγαγαν σε σχέση με τα φτηνότερα και σαφώς ποιοτικότερα δυτικά!

Επίσης, οι Σοβιετικοί κατέστησαν σαφές στους εμβρόντητους συντρόφους τους ότι από εκείνη τη στιγμή ήταν οι ίδιοι υποχρεωμένοι να ξεπληρώνουν τα δάνεια που έπαιρναν από τη Δύση με την εγγύηση της ΕΣΣΔ.

Στην ουσία, αυτή η συνάντηση ήταν η πρώτη επίσημη αναγγελία της αρχής του τέλους της σοβιετικής αυτοκρατορίας καθώς αποδεσμευόταν από κάθε οικονομική υποχρέωση απέναντι στις κτήσεις της. Οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού (και της ανύπαρκτης οικονομίας) καλούντο να «βγάλουν το ψωμί τους» μόνες τους, να αυτοσυντηρηθούν, να αποκτήσουν τις υποχρεώσεις της ελευθερίας τους. Και αυτό δεν άρεσε κυρίως στους ηγέτες των δικτατοριών, που είδαν να χάνεται η γη κάτω από τα πόδια τους!

Διαβάστε επίσης:

ΣΥΡΙΖΑ: Οι διεργασίες λίγο πριν από την έκρηξη

H Χεζμπολάχ κρίνει την επέκταση της σύγκρουσης

Η μεγάλη σοβιετική περιπέτεια: «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!» – Μέρος πρώτο