Τζορτζ Όργουελ

1984

Μετάφραση: Ιωάννης Μαραθάκης

Επίμετρο: Χρήστος Κεφαλής

Εκδόσεις: Αργοναύτης

Σελ.: 416

Πολυσυζητημένο είναι ασφαλώς το «1984», το διάσημο δυστοπικό μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ. Πάντα όμως δίνει αφορμές για νέους σχολιασμούς και προσεγγίσεις. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Συνδέεται με το γεγονός ότι η ίδια η πραγματικότητα φέρνει διαρκώς πτυχές του στην επικαιρότητα, κάνοντας πράξη πολλούς από τους εφιαλτικούς κινδύνους για τους οποίους προειδοποίησε προφητικά ο Όργουελ.

Για να αρκεστούμε σε ένα παράδειγμα, το 2024 το «Project 2025», ένα τραμπικό think tank του Heritage Foundation, διαβλέποντας την επερχόμενη νίκη του Τραμπ, κατέθεσε μερικές προτάσεις για τη μελλοντική του διακυβέρνηση. Σε αυτές περιλαμβάνονταν η απαγόρευση της χρήσης λέξεων όπως «διαφορετικότητα», «φύλο», «αναπαραγωγική υγεία» και «σεξουαλικός προσανατολισμός» σε κυβερνητικά έγγραφα, καθώς και η υποταγή των δημόσιων μέσων ενημέρωσης στη συντηρητική προπαγάνδα ή το κλείσιμό τους. Όποιος έχει διαβάσει το «1984» δεν θα αποτύχει να διακρίνει εδώ την αρχή της Νεομιλίας, της επίσημης γλώσσας στο αυταρχικό καθεστώς του Μεγάλου Αδελφού, η οποία έχει εκκαθαριστεί από τις «ανεπιθύμητες» λέξεις, τις νοηματικά φορτισμένες λέξεις που παρακινούν σε σκέψη και κριτική στάση απέναντι στις κρατούσες αντιλήψεις. Και φυσικά η πρακτική επιβεβαίωση δεν άργησε: μετά την επιστροφή του στην προεδρία ο Τραμπ αποκάλεσε το διάσημο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ «ένα ανέκδοτο που διδάσκει το μίσος και την ηλιθιότητα», επειδή δεν συμμορφώνεται με τις θέσεις του υπέρ του Ισραήλ, ενώ του παγώθηκε και η κρατική επιχορήγηση ύψους 2 δισ. δολαρίων.

 Τα παραδείγματα θα μπορούσε άνετα να χιλιαπλασιαστούν οδηγώντας μας στο ερώτημα: Τι ήταν αυτό που επέτρεψε στον Όργουελ να ανιχνεύσει τόσο διορατικά τους κινδύνους του μέλλοντος; Η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στην ενεργό συμμετοχή του Όργουελ στα ριζοσπαστικά κινήματα της εποχής του, σε συνδυασμό με διανοητικές του ποιότητες, όπως η ειλικρινής, διαισθητικά οξυδερκής στάση απέναντι στην πραγματικότητα.

Ο Όργουελ γνώρισε από κοντά τα βάσανα των εργαζομένων από τις αρχές της λογοτεχνικής του δραστηριότητας, όταν ξέσπασε στα 1929 η μεγάλη καπιταλιστική κρίση που βύθισε στην ανέχεια και την ανεργία τις λαϊκές μάζες. Συμμερίστηκε αυτά τα δεινά, ζώντας λιτά σε υποβαθμισμένες γειτονιές στο Παρίσι και το Λονδίνο, και τα περιέγραψε στα πρώτα βιβλία του. Αυτές οι εμπειρίες και η ενεργός εμπλοκή του στην Ισπανική Επανάσταση, με τη μετάβασή του στη Βαρκελώνη και στο μέτωπο της Αραγώνας το 1936-37, τον έφεραν κοντά στη σοσιαλιστική ιδεολογία, τιθασεύοντας τον αρχικό αναρχισμό του. Ταυτόχρονα, όμως, η συμμετοχή του στον ισπανικό εμφύλιο, ιδιαίτερα δε ο κατατρεγμός των μελών του ΠΟΥΜ, στις πολιτοφυλακές του οποίου εντάχτηκε ο ίδιος, από το σταλινικό Κ.Κ. Ισπανίας, ως «πρακτόρων του φασισμού», τον ευαισθητοποίησε στη σταλινική διαστροφή των αρχών του σοσιαλισμού. Είδε δικαιολογημένα στις καταπιεστικές σταλινικές πρακτικές μια απεχθή μορφή ολοκληρωτισμού και ψευδοσοσιαλισμού, πεποίθηση την οποία ενίσχυσαν οι μαζικές σταλινικές εκκαθαρίσεις του 1936-38, με τις Δίκες της Μόσχας και τα αιματηρά τους επακόλουθα.

Καρπός αυτών των αναζητήσεων ήταν τα δυο μεγάλα μεταπολεμικά έργα του Όργουελ, η «Φάρμα των Ζώων» και το «1984». Τα δυο έργα συμπληρώνονται αμοιβαία και πρέπει να εξετάζονται αλληλένδετα.

Στη «Φάρμα των Ζώων» ο Όργουελ αναπαράστησε μαεστρικά, μέσω του μύθου, τη διαστροφή της ρωσικής επανάστασης από τον σταλινισμό, κάνοντας ένα σχόλιο στην ευρωπαϊκή ιστορία ως το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη μορφή του Ναπολέοντα, του σφετεριστή της επανάστασης των ζώων, τυποποίησε τα γνωρίσματα του Στάλιν: εξουσιομανία, αρχηγισμός, φιλαυτία, λαιμαργία, κτηνωδία. Το καταληκτικό απόφθεγμα του έργου, «όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα», συνόψισε την ουσία των καταπιεστικών σταλινικών πρακτικών, που στιγματίστηκαν από τον Όργουελ σαν μια απάρνηση των ιδανικών της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Το «1984» μάς μιλά αντίθετα για ένα εφιαλτικό δυσοίωνο μέλλον, που θα έρθει αν οι τάσεις που οδήγησαν στον σταλινισμό και τον φασισμό αφεθούν να παράγουν τα τελικά αποτελέσματά τους φτάνοντας σε μια ανεμπόδιστη κυριαρχία. Μια γενικευμένη στρατοκρατία, μαζική χειραγώγηση και παραπληροφόρηση· ηλεκτρονικός έλεγχος και παρακολούθηση των πάντων· εξάλειψη κάθε ουσιαστικής αντιπολίτευσης και κριτικής, όχι μόνο στον δημόσιο λόγο αλλά ακόμη και στη σκέψη· μετατροπή των ανθρώπων σε μηχανικά αυτόματα· εκμηδένιση όλων των γνήσιων ανθρώπινων συναισθημάτων· απάνθρωπος βασανισμός όσων παρεκκλίνουν με σκοπό την εξόντωση ή τη συμμόρφωσή τους – να ποια είναι η εικόνα που σκιαγραφεί ο Όργουελ. Και είναι αναμφισβήτητο ότι, αν όχι όλο, τουλάχιστον ένα υπολογίσιμο μέρος αυτού του μέλλοντος είναι ήδη παρόν, στους πολέμους, τον αυταρχισμό και τη βαρβαρότητα των ημερών μας.

Το «1984» πρέπει να συζητηθεί φυσικά σε στενή σύνδεση και με την προγενέστερη δυστοπική λογοτεχνία, της οποίας αποτελεί ένα ορόσημο. Ο Όργουελ έτρεφε υψηλή εκτίμηση για τη «Σιδερένια Φτέρνα» του Λόντον, με την οποία το «1984» έχει μερικά μακρινά, αντιστικτικά παράλληλα. Είχε επίσης αλληλογραφία με τον Άλντους Χάξλεϊ, με τον «Γενναίο Νέο Κόσμο» του οποίου το «1984» έχει αρκετά κοινά. Δικαιολογημένα είχε μια μάλλον αρνητική γνώμη για το «Εμείς» του Ζαμιάτιν, παρότι του αναγνώριζε και ορισμένα προτερήματα. Σε σύγκριση με τα παραπάνω έργα, το «1984» ευρύνει την αντικαπιταλιστική αιχμή των πρώτων δυστοπιών σε μια κριτική του ολοκληρωτισμού, χωρίς ωστόσο να χάνει το αντικαπιταλιστικό στοιχείο, ακόμη και αν η θέση του γίνεται κάποτε διφορούμενη. Αυτή η ευρύτερη οπτική εξηγεί και την ισχυρή επιρροή του σε μετέπειτα δυστοπικά μυθιστορήματα και ταινίες.

Το «1984» έχει κατηγορηθεί συχνά για αντικομμουνισμό και ο συγγραφέας του για εμμονικό αντισταλινισμό. Αυτές οι κατηγορίες σε μια προσεκτική εξέταση αποδεικνύονται αβάσιμες. Τόσο στο «1984» όσο και στη «Φάρμα των Ζώων» ο Όργουελ υπερασπίζει την επανάσταση και τις ιδέες του σοσιαλισμού, στρεφόμενος μόνο ενάντια στους σφετεριστές τους. Στο «1984» ιδιαίτερα ασκεί πολεμική στις απόψεις για το «τέλος της ιστορίας», βλέποντας στον ολοκληρωτισμό την ακραία πρακτική εκδοχή τους, ενώ υπερασπίζει τον ορθολογισμό, τον διαφωτισμό, την επιστήμη και τις ιδέες της κοινωνικής ισότητας, που ενέπνευσαν το κομμουνιστικό κίνημα. Αυτό τον διαφοροποιεί ισχυρά από τον Ζαμιάτιν, του οποίου η οπτική διαπερνιέται πράγματι από αντιορθολογισμό.

Μακριά από το να καθοδηγείται από εμμονές, το «1984» διαποτίζεται έτσι από γνήσια ανησυχία για το μέλλον του ανθρώπινου πολιτισμού. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι η θεώρησή του είναι απαλλαγμένη από αδυναμίες. Ιδιαίτερα η παθητική αντίληψη του Όργουελ για τη μάζα – εκδηλωμένη τυπικά στην απεικόνιση των προλετάριων, στους οποίους διακρίνει την ελπίδα του μέλλοντος, ως στερημένων σχεδόν από κριτικές ικανότητες – ευθύνεται για την πεσιμιστική αύρα του έργου, την αδυναμία του να ανιχνεύσει μια έμπρακτη δυνατότητα αντίδρασης στους κινδύνους που τόσο οξυμένα σκιαγραφεί.

Συνολικά, ωστόσο, οι αντιφάσεις του «1984» αντανακλούν πιστά την ατμόσφαιρα της εποχής του, με τις θετικές δυνατότητες και τους κινδύνους της, που παραμένουν ενεργοί και στη δική μας εποχή. Ακόμη και αν δεν φτάνει στην καθολικότητα ενός Σουίφτ ή Κάφκα, αυτό το περιστατικό δίνει στον Όργουελ μια εξέχουσα, τιμητική θέση στην παγκόσμια δυστοπική λογοτεχνία.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Εγώ δεν πήγα στην Τρωάδα, ένα είδωλό μου ήταν

Βιβλίο: Ήπια και αυταρχική τεχνολογία

Βιβλίο: Ο εκσλαβισμός της Μακεδονικής κληρονομιάς!