Δημήτρη Καράμπελα                                                                                             

Διονύσης Σαββόπουλος                                                                                              

Εκδόσεις: Μεταίχμιο                                                                                                                      

Σελ.:  398                        

Γράφτηκαν και ειπώθηκαν πολλά για τον Διονύση Σαββόπουλο όλα αυτά τα χρόνια —με θαυμασμό, ειρωνεία, αγάπη ή απόρριψη. Είτε ως «Έλληνα Ντύλαν» είτε ως «αποστάτη της Αριστεράς», είτε ως πρωτοπόρο είτε ως αναχρονισμό, ο Σαββόπουλος ήταν παρών σε όλες τις φάσεις της σύγχρονης ελληνικής μουσικής και δημόσιας ζωής. Όμως το ερώτημα που θέτει ο Δημήτρης Καράμπελας είναι βαθύτερο: Τι σημαίνει να «είσαι» ο Σαββόπουλος; Και ακόμα πιο απαιτητικά: Τι σημαίνει να τον ακούμε, να τον αμφισβητούμε, να τον κληρονομούμε;

Η μελέτη του Δημήτρη Καράμπελα Διονύσης Σαββόπουλος συνιστά ένα από τα πλέον εύστοχα και πυκνά εγχειρήματα θεωρητικής προσέγγισης της περίπλοκης και πολυστρωματικής διαδρομής του Σαββόπουλου στον ελληνικό πολιτισμό. Το έργο, που είχε κυκλοφορήσει αρχικά αρκετά χρόνια πριν και επανεκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, δεν πρόκειται απλώς για μια βιογραφική ή δημοσιογραφική αναδρομή· πρόκειται για μια βαθιά φιλολογική και πολιτισμική ανάγνωση του «φαινομένου Σαββόπουλος» — της καλλιτεχνικής του γλώσσας, των ετερόκλητων επιρροών, αλλά και της θέσης του στην πολιτική και κοινωνική σφαίρα.

Η αξία της μελέτης έγκειται πρωτίστως στην ισορροπία που επιτυγχάνει ανάμεσα στην κριτική απόσταση και την αναλυτική ενσυναίσθηση. Ο Καράμπελας, με φιλολογική παιδεία αλλά και πολιτική ευαισθησία, καταγράφει τον Σαββόπουλο όχι ως μνημειακή μορφή της μεταπολιτευτικής τέχνης αλλά ως ερμηνευτικό γρίφο: ένας καλλιτέχνης που ταυτόχρονα φέρει και υπονομεύει τον ρόλο του διανοούμενου, που συνομιλεί με την παράδοση και τη Δύση, με τον Χατζιδάκι και τον Ντύλαν, με τον Καραγκιόζη και τον Μαρξ.

Ο κεντρικός στοχαστικός πυρήνας του βιβλίου –και αυτό είναι που το διαφοροποιεί από πλήθος άλλων σχετικών προσεγγίσεων– είναι η ιδέα του μεταπολιτισμικού παραδείγματος. Ο Σαββόπουλος προτείνεται ως εμβληματική φιγούρα μιας Ελλάδας που μεταβαίνει από τον μεταπολεμικό ετεροκαθορισμό (μεταξύ ελληνοφροσύνης και δυτικότροπης νεωτερικότητας) σε μια χαοτική κατάσταση όπου οι αξίες και οι ταυτότητες επανανοηματοδοτούνται ασυνεχώς.

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση του Καράμπελα για τον τρόπο με τον οποίο ο Σαββόπουλος επαναδιαπραγματεύεται τη δημόσια σφαίρα· ιδίως στην περίοδο του ’80 και του ’90, όταν και ο ίδιος επανερμηνεύει τον ρόλο του σε μια εποχή σύγχυσης και μετάβασης. Ο συγγραφέας αναλύει τη μετάβαση από την προφορική, σχεδόν επαναστατική φωνή του Φορτηγού και του Μπάλλου στην αποστασιοποιημένη, σκωπτική ματιά του Τραπεζάκια έξω, και τελικά στο αυτοαναφορικό βλέμμα της ύστερης παραγωγής.

Η πιο ενδιαφέρουσα ιδέα, είναι η ανάγνωση του Σαββόπουλου ως φορέα κρίσης ταυτότητας της ελληνικής διανόησης. Δεν αντιμετωπίζεται  απλώς σαν ένας μουσικός με κοινωνική παρέμβαση· αλλά ως ένα συνεχές κάτοπτρο των αδυναμιών και της αμφιθυμίας του δημόσιου λόγου στην Ελλάδα από τη δεκαετία του ’60 και έπειτα. Αυτή η θεώρηση καθιστά τον Σαββόπουλο ένα πολιτισμικό εργαστήριο. Οι αλλεπάλληλες υφολογικές του μεταμορφώσεις (από το λαϊκότροπο στο συμφωνικό, από την πολιτική σάτιρα στον μεταμοντέρνο εξομολόγο) ερμηνεύονται ως πειραματισμοί πάνω στον ίδιο τον ρόλο του δημιουργού.

Ο Καράμπελας επιμένει —και ορθά— ότι το πρόβλημα του Σαββόπουλου δεν είναι η (όποια) πολιτική του διολίσθηση, ούτε οι ανακολουθίες του· είναι η άρνησή του να παραμείνει εντός ενός συγκεκριμένου νοήματος. Γι’ αυτό και ερμηνεύεται ως ένας φορέας ρήξης, όχι ριζοσπαστικής αλλά υπαρξιακής.

Η γλώσσα του Καράμπελα είναι πυκνή αλλά ποτέ φορτική· κινητοποιεί εργαλεία από την πολιτισμική θεωρία, τη σημειολογία και τη φιλοσοφία της μουσικής χωρίς να χάνει την ευαισθησία και πλαστικότητα της αφήγησης εκείνης που θέλει να συνομιλήσει πραγματικά με τον αναγνώστη. Ο τρόπος που εντοπίζει τα κειμενικά μοτίβα και τις υφολογικές μετατοπίσεις του Σαββόπουλου είναι υποδειγματικός, και το βιβλίο φωτίζει την πολυσημία ενός δημιουργού που συχνά εγκλωβίστηκε —ή επέλεξε να εγκλωβιστεί— ανάμεσα στον πολιτικό μύθο και την καλλιτεχνική παλινδρόμηση.

Δεν λείπουν και οι πιο κριτικές παρατηρήσεις: ο Καράμπελας δεν διστάζει να καταδείξει τις αντιφάσεις, την ενίοτε ναρκισσιστική στροφή, τις πολιτικές ακροβασίες ή τις ηθικολογικές εξάρσεις που θόλωσαν κυρίως τη δημόσια εικόνα του Σαββόπουλου στη μεταπολίτευση και μετέπειτα. Όμως αυτές εντάσσονται σε ένα πλαίσιο κατανόησης, όχι αποκαθήλωσης. Η μελέτη δεν επιχειρεί «να δικάσει» τον δημιουργό, αλλά να εξηγήσει το πώς και γιατί η μορφή του έγινε διαρκής τόπος προβολής συλλογικών διλημμάτων.

Η μελέτη του Καράμπελα δεν είναι μια ακόμα αφήγηση της ζωής και του έργου ενός γνωστού τραγουδοποιού. Αντίθετα, επιλέγει να απομακρυνθεί από την επιφανειακή ταύτιση ή αποκήρυξη και να προτείνει ένα ερμηνευτικό μοντέλο: ο Σαββόπουλος δεν είναι πρότυπο ούτε αποδιοπομπαίος τράγος —είναι πρόβλημα κατανόησης. Πρόβλημα όχι ψυχολογικό ή αισθητικό, αλλά πολιτισμικό.

Στο επίκεντρο της προσέγγισης βρίσκεται η έννοια της μεταπολιτισμικότητας: ο Σαββόπουλος ως ένας δημιουργός που διαρκώς κινείται ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις —το δυτικό και το ανατολικό, το λαϊκό και το λόγιο, το ατομικό και το συλλογικό. Κάθε του μεταμόρφωση —από τον Μπάλλο και το Περιβόλι του τρελού μέχρι το Χρονοποιό και το Ζήτω το ελληνικό τραγούδι— ερμηνεύεται ως μια απόπειρα να αναπλαισιωθεί η ίδια η έννοια της ελληνικότητας.

Αυτό που ξεχωρίζει τη μελέτη είναι η φιλοσοφική της στόχευση. Ο Καράμπελας δεν γράφει μόνο για τον Σαββόπουλο —γράφει για εμάς, για τη συλλογική αδυναμία μας να συγκροτήσουμε μια συνεκτική αφήγηση για τη μεταπολίτευση, για την ελληνική διανόηση, για τη θέση της τέχνης στον δημόσιο λόγο. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Σαββόπουλος δεν είναι το «αντικείμενο» της μελέτης· είναι το μέσο μέσα από το οποίο αναγνωρίζουμε τη δική μας πολιτισμική ασυνέχεια.

Η ωριμότητα της σκέψης του Καράμπελα φαίνεται στην άρνησή του να καταλήξει σε ένα τελικό συμπέρασμα. Δεν ενδιαφέρεται για έναν απολογισμό «προσφοράς» ούτε για μια ιστορική κατάταξη. Ενδιαφέρεται να δείξει πώς ένας δημιουργός μπορεί να ενσαρκώσει την κρίση ενός συλλογικού υποκειμένου: τη ρήξη ανάμεσα στη γενιά των προσδοκιών και τη γενιά της απορίας.

Σε αυτή τη συνθήκη, το βιβλίο του Καράμπελα λειτουργεί ως εργαλείο εμβάθυνσης, ως φίλτρο που επιτρέπει στον αναγνώστη να κινηθεί πέρα από την επιφάνεια της νοσταλγίας. Μαζί, βιβλίο και ντοκιμαντέρ, ανοίγουν έναν διάλογο για το πώς μιλάμε σήμερα για μορφές όπως ο Σαββόπουλος· μορφές που δεν είναι μόνο καλλιτεχνικές, αλλά βαθιά πολιτισμικές — με τις δόξες και τις αντιφάσεις τους.

Το Διονύσης Σαββόπουλος του Δημήτρη Καράμπελα είναι ένα σπάνιο δείγμα ώριμης, ελληνικής πολιτισμικής κριτικής. Δεν καθηλώνει τον δημιουργό σε μία εποχή, δεν τον κρίνει από μια ηθική θέση ισχύος. Τον παρατηρεί, τον ακούει, τον αμφισβητεί και τελικά τον χρησιμοποιεί για να μιλήσει για μια Ελλάδα που διαρκώς μεταμορφώνεται και ποτέ δεν κατορθώνει να αφηγηθεί τον εαυτό της με πληρότητα. Ίσως γιατί, όπως και ο Σαββόπουλος, βρίσκεται διαρκώς σε μετάβαση.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Η τέχνη των Comics & Graphic Novels στην εκπαίδευση

Βιβλίο: Περιπέτεια σε πολλές διαστάσεις

Βιβλίο: Από τη μεταβυζαντινή στη νεότερη ελληνική ζωγραφική