4. Ρωσία και Ελλάδα

Η μετάβαση μέρους της βυζαντινής αυλής στη Ρωσία μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως – ο Ιβάν ο Τρομερός ήταν εγγονός της Σοφίας Παλαιολογίνας, ανεψιάς του τελευταίου αυτοκράτορα – έκανε τη Ρωσία να θεωρεί ότι αποτελεί την τρίτη Ρώμη.¹ Ο Ιβάν απετίναξε οριστικά τον μογγολικό ζυγό (σε συνέχεια των νικών επί της Χρυσής Ορδής του Ιβάν Γ’), επεκτάθηκε στην Ανατολή, αλλά απέτυχε να ανοίξει δίοδο στον Εύξεινο Πόντο από τους ισχυρούς ακόμα αντιπάλους. Το επίτευγμα για δίοδο στη Βαλτική το επέτυχε ο Μέγας Πέτρος, ενώ εγκατεστάθη στην περιοχή πέριξ του Αζόφ. Παρά τις προσπάθειες εκσυγχρονισμού από τον Μεγάλο Πέτρο και τη Μεγάλη Αικατερίνη, τα εδάφη τους θεωρούνταν καθυστερημένα.

Η μακραίωνη απόρριψη των Ρώσων, η ανάπτυξη της ρωσοφοβίας στη Δύση² και η άνοδος του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη, μετά την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση, ώθησε στην ενίσχυση του πανσλαβισμού. Σε αυτόν μαζί με την εθνική έξαρση της σημαντικότητας των Σλάβων προσετέθη και η Ορθοδοξία. Η Ρωσία λειτουργούσε για κάποιους ως συνεχιστής του Βυζαντίου αντιμέτωπη τόσο με τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό όσο και την αθεΐα, που διευρύνετο ταχύτατα μετά τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα.³

Οι συνέπειες για την Ελλάδα ήταν σημαντικές. Με τις νίκες της Αικατερίνης απέναντι στους Τούρκους ξεκίνησε η παρέμβαση στα ελληνικά πράγματα. Με τα Ορλωφικά ενισχύθηκε η πεποίθηση των υπόδουλων για στήριξη, αφού κανένα άλλο κράτος δεν έδειχνε διατεθειμένο να βοηθήσει. Η Ρωσία βρισκόταν ήδη στη βόρεια Βαλκανική, ενώ αντιθέτως η Αυστροουγγαρία έδειχνε εχθρική.⁴

Παρά την εγκατάλειψη των επαναστατών από την Αικατερίνη διατηρήθηκε η πίστη προς τους Ρώσους. Έτσι, η Φιλική Εταιρεία θα ιδρυθεί στην Οδησσό, ο αρχηγός της επανάστασης Υψηλάντης θα ήταν υπασπιστής του τσάρου, ο μετέπειτα πρώτος κυβερνήτης της χώρας Καποδίστριας υπήρξε υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας κ.λπ. Αυτό αποδεικνύει ότι η χώρα αυτή εθεωρείτο ο κύριος σύμμαχος. Περαιτέρω, η συμμετοχή της στη ναυμαχία του Ναυαρίνου ήταν καθοριστική. Μπορεί οι Γάλλοι να έστειλαν τον Μαιζόν για να εκδιώξει τον Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο (οι Άγγλοι του απαγόρευσαν να εξέλθει του Ισθμού της Κορίνθου, ενώ επ’ ουδενί θα εδέχοντο ρωσικό στρατό), όμως ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1829 και η προέλαση των Ρώσων προς την Αδριανούπολη ήταν η αιτία που ανάγκασε τον σουλτάνο να υπογράψει τη Συνθήκη της Ανεξαρτησίας.

Μολαταύτα ανεδύετο μια ιδιαιτερότητα. Η ανάπτυξη, οικονομική και κοινωνική, εταυτίζετο με τη Δύση. Η βιομηχανική επανάσταση, ορατή τοις πάσι μετά το 1820 (η «Καρτερία» του Hastings εκινείτο με ατμό) ανάγκαζε όλα τα κράτη, άρα και τη Ρωσία, να επιδιώκουν να προσεγγίσουν το αγγλικό παράδειγμα. Ο τσαρικός δεσποτισμός και η ρωσική υπανάπτυξη έδειχναν αντίθετα προς τον εκσυγχρονισμό και συνεπώς η Ρωσία ολοένα και περισσότερο αποτελούσε απευκταία περίπτωση και το ρωσικό κόμμα στην Ελλάδα διαρκώς συρρικνούτο.

Αυτή η ιδεολογική γραμμή: πρόοδος ίσον Ευρώπη (και στη Ρωσία αυτό επιδιώκουν) σφυρηλάτησε ιδεολογικό και πολιτικό δεσμό με την αγγλική πολιτική, ενώ τα τοκογλυφικά αγγλικά δάνεια προσδένουν έτι περισσότερο τη χώρα προς τη Δύση (Λονδίνο κυρίως και δευτερευόντως Παρίσι).

Εν τούτοις η κρίση του Κριμαϊκού Πολέμου θεωρήθηκε ευκαιρία, έτσι πιστεύουν οι Έλληνες, για απελευθέρωση και άλλων εδαφών. Ο ναυτικός αποκλεισμός του Πειραιά από τους Αγγλογάλλους (οι Δυτικοί μετέπειτα θα υποσκάπτουν τον Όθωνα, που φαίνεται ότι δεν υπακούει στις οδηγίες τους και θα συμβάλουν στην εκδίωξή του) και η ιταμή αντιμετώπιση της χώρας, όπως και σε άλλες περιπτώσεις (υπόθεση Πατσίφικο κ.λπ.), απομακρύνει τους Έλληνες από τους δυτικούς πάτρωνες και τους φέρνει εκ νέου κοντά στους Ρώσους.

Ωστόσο, η άνοδος του πανσλαβισμού και του εθνικισμού και λόγω της διαρκούς απόρριψης από τους Δυτικούς της ρωσικής ιδεολογίας (ψυχής θα έλεγαν οι σλαβόφιλοι) οδηγούν τη ρωσική πολιτική σε υποστήριξη των όμαιμων Σλάβων. Αυτό θα φανεί απότομα, πείθοντας και τον πλέον αιθεροβάμονα ότι η Ελλάς θα παραμένει δεύτερος ή τρίτος στην προτίμηση του Μόσκοβου. Τοιουτοτρόπως, ολοκληρώνεται η περίοδος των εκατό ετών (1770-1870), στην οποία αναπτύχθηκαν και διατηρήθηκαν προσδοκίες των Ελλήνων για στήριξη από τους Ρώσους. Οι Άγγλοι θα προσφέρουν το 1864 τα Επτάνησα ως δείγμα φιλίας και θα εγκαθιδρύσουν μια αγγλόφιλη δυναστεία μέσω της οποίας θα προσπαθούν να ελέγξουν τις εξελίξεις.

Η αποστολή εκστρατευτικού σώματος στην Ουκρανία το 1919 θα εξοργίσει τους Μπολσεβίκους, που θα θεωρήσουν τους Έλληνες ως ιμπεριαλιστές, υποχείρια των Αγγλογάλλων. Η ισχυρή ενίσχυση του Κεμάλ από αυτούς και η προπαγάνδα των κομμουνιστών στο στράτευμα περί «οίκαδε» θα διευρύνει το χάσμα.

Μετέπειτα η κυριαρχία του ΕΑΜ στην Κατοχή και η αντιπαράθεσή του προς τις υπόλοιπες ανταρτικές ομάδες θα καταστήσει τους κομμουνιστές και τη Σοβιετική Ένωση τον χειρότερο εχθρό, δημιουργώντας στη μεγαλύτερη μερίδα του πληθυσμού και στα παραδοσιακά κόμματα θανάσιμο μίσος προς ό,τι προέρχεται από τους «σφυροδρεπανίτες». Η κυριαρχία των κομμουνιστών σε όλη τη Βαλκανική θα οδηγήσει σε υστερία και πλήρη εξάρτηση της χώρας από τη Δύση…

Μετά την πτώση της δικτατορίας, οι επόμενες κυβερνήσεις επιτυγχάνουν καλές σχέσεις με όλες τις χώρες της Βαλκανικής. Η κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού θα εντάξει τις περισσότερες στο ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. Ο πόλεμος Ρωσίας – Ουκρανίας θα εμφανίσει τις υφέρπουσες αντιλήψεις μερίδας του πολιτικού κόσμου, αφού η χώρα παρουσιάζεται βασιλικότερη του βασιλέως, δηλονότι εχθρικότερη των Αγγλογάλλων ή πολλών άλλων Ευρωπαίων έναντι των Ρώσων.

5. Συμπεράσματα – Μελλοντικές εξελίξεις

Η σχέση των Ρως με το Βυζάντιο υπήρξε θυελλώδης. Αρχικά επετέθη εναντίον του καθώς επεκτείνετο (στην Κριμαία, την Αζοφική, στα βορειοδυτικά παράλια του Ευξείνου Πόντου). Ακολούθως και κατά της Κωνσταντινουπόλεως. Η νίκη του Τσιμισκή επί του Σβιατοσλάβου στο Δορύστολο (971 μ.Χ.) απεμάκρυνε τον κίνδυνο. Η εξέγερση της αριστοκρατίας (η οποία υπέβοσκε επί δεκαετίες) απέναντι στον Βασίλειο Β’ είχε ως αποτέλεσμα να ζητήσει τη βοήθεια από τον Βλαδίμηρο.

Η ντρουζίνα των έξι χιλιάδων Βαράγγων διέσωσε τον αυτοκράτορα, αλλά ο Βασίλειος, ως αντάλλαγμα, έδωσε – πρωτοφανές στα χρονικά της αυτοκρατορίας – την αδελφή του Άννα ως σύζυγο του βάρβαρου, που είχε πληθώρα γυναικών. Ο Βλαδίμηρος, όμως, που έλαβε προς τιμήν του γαμπρού του το όνομα Βασίλειος, βαπτίστηκε υποχρεώνοντας τον λαό να ακολουθήσει το παράδειγμά του. Έτσι ξεκίνησε ο εκχριστιανισμός των Ρώσων.⁵ Η Ρωσία εφάνη αρχικά μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως ως φυσικός σύμμαχος έναντι των Οθωμανών.⁶ Μετέπειτα με την άνοδό της και την προσπάθειά της να κατέλθει στα Βαλκάνια, ιδιαίτερα επί Μεγάλης Αικατερίνης και ύστερα, εμφανίσθηκε ως ο κύριος σωτήρας ή έστω κύριος σύμμαχος των υπόδουλων Ελλήνων.

Αρχικά το έδαφός της έδειχνε φιλικό για να πραγματοποιηθούν οι ζυμώσεις. Ωστόσο, η αντιδραστική πολιτική του τσάρου Νικολάου (πιστού στην Ιερά Συμμαχία) και η αρχικώς αρνητική αντιμετώπιση της επανάστασης έδωσε τη δυνατότητα στη Γαλλία και την Αγγλία, όπου επικρατούσε το κύμα του Φιλελληνισμού, απότοκο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, να παρέμβουν. Για την αγγλική πολιτική, κλασικά ιμπεριαλιστική, η ύπαρξη ενός κράτους, είτε υπό τον σουλτάνο είτε ελεύθερου, θα εμπόδιζε τη ρωσική κάθοδο στη Μεσόγειο.

Έτσι στα έτη 1822-1825 οι επαναστάτες ξεκίνησαν να στρέφονται κυρίως προς τη Δύση. Τα αγγλικά δάνεια οριστικοποίησαν την πρόσδεση της χώρας με αυτήν και η Ανατολή χαρακτηριζόταν ως ανάθεμα. Η έννοια της ανάπτυξης για τους περισσότερους ταυτίστηκε με τον πολιτισμό της Δύσης (κλασική η απέχθεια του Κοραή προς την Ανατολή). Εκείνη την περίοδο οι περισσότεροι πολιτικοί και οπλαρχηγοί υπέγραψαν προς την Αγγλία την πράξη προστασίας.

Ο πανσλαβισμός σαράντα χρόνια μετέπειτα θα δώσει την τελική ώθηση στην απομάκρυνση της Ελλάδος από τη Ρωσία. Μετά τη Ρωσική Επανάσταση θα αναπτυχθεί έντονη εχθρότητα. Ενώ στο τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα η ψυχρότητα Ελλάδος – Ρωσίας προέκυψε άμεσα λόγω του πανσλαβισμού και της επιδίωξης της απελευθέρωσης των Σλάβων της βαλκανικής από τους Οθωμανούς και τους Αυστριακούς, στον 20ό αιώνα η αντιπαλότητα ενισχύεται εμμέσως λόγω του σλαβικού ζητήματος.

Ουσιώδης προσδιοριστικός παράγων, πιθανότατα ο σπουδαιότερος, των αρνητικών αισθημάτων της πλειονότητος των Ελλήνων απέναντι στους Ρώσους απετέλεσε το αίτιο αυτό. Όπως έχει αναλυθεί,⁷ το σλαβικό ζήτημα, αν και συρρικνώθηκε η οξύτητά του μετά το 1950 λόγω της ήττας του ΚΚΕ, αφού το μεγαλύτερο μέρος των σλαβόφωνων είχε εισχωρήσει στις τάξεις του⁸ και την υστεραία της ήττας διέφυγε στον Βορρά στους όμαιμους, εν τούτοις συνεχίζει να δημιουργεί έντονες τριβές ακόμη και σήμερα.

Η πεποίθηση των Σλάβων να θεωρούνται «ντόπιοι», χαρακτηρισμός βέβαια όχι εντελώς αυθαίρετος, αφού κατοικούν εκεί διαρκώς από τον 6ο και 7ο αιώνα, θα μπορούσε να γίνει ανεκτός από το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων. Η πεποίθησή τους όμως ότι η ανάμειξή τους στο διάστημα αυτό με τους εκεί (προ της εμφανίσεώς τους) κατοίκους και ο εκσλαβισμός μεγάλου μέρους αυτών στην ενδοχώρα τούς καθιστά αυτομάτως απογόνους των αρχαίων Μακεδόνων αποτελεί το μήλον της Έριδος και την πηγή διενέξεων της Ελλάδος με το κράτος της Βόρειας Μακεδονίας, παρά τη συμφωνία των Πρεσπών.

Συνεπώς, ο πανσλαβισμός και ό,τι αυτό συνεπάγετο για την Ελλάδα, αφού μεγάλο μέρος των βορείων περιοχών της χώρας κατοικείτο από Σλάβους και άρα ύφερπε η επιβουλή κατάκτησης των εδαφών αυτών, δημιούργησε αποξένωση και σταδιακά εχθρότητα. Εφόσον διατηρηθούν οι διεθνείς μηχανισμοί (ΝΑΤΟ, Ε.Ε.) οι σχέσεις των δύο χωρών, Ελλάδας και Ρωσίας, θα κινούνται μεταξύ συγκατάβασης και εχθρότητας.

Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η σχέση της Ρωσίας με την Τουρκία. Αρχικά οι δύο δυνάμεις ήταν ανταγωνιστικές. Μετά το τέλος του τσαρισμού και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το κεμαλικό καθεστώς διατήρησε κάποιους δεσμούς ή ήταν σχετικά ουδέτερο (επί Στάλιν). Η ένταξη της χώρας αυτής στο ΝΑΤΟ, λόγω του κομμουνιστικού κινδύνου, επανέφερε τις παλαιές έχθρες. Αυτές όμως συρρικνώθηκαν μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Επιπλέον δεν υφίστανται κοινά σύνορα πλέον.

Σήμερα η Τουρκία περιβάλλεται από ισλαμικά καθεστώτα και τα κράτη με τουρανικές ρίζες απλώνονται μέχρι και την Κίνα. Υπ’ αυτήν την έννοια η Τουρκία κατορθώνει να διατηρεί, απροσδόκητα εκ πρώτης όψεως, εξαιρετικά καλές σχέσεις τόσο με τα πρώην εδάφη της (τους κατεκτημένους λαούς), όσο και με τους αντιπάλους της. Τα παραπάνω παγιδεύουν την Ελλάδα σε ένα καθεστώς αδύναμου συνδαιτημόνα (πτωχού συγγενή), παρά το θρήσκευμα και τις θερμότερες παραδόσεις και ενώ δεν υπήρξε στη νεότερη περίοδο ανταγωνίστρια της Ρωσίας.

Η επιδίωξη της Τουρκίας να γίνει εκ νέου μεγάλη δύναμη είναι δυνατόν να διαρρήξει τις σχέσεις της με τη Ρωσία, με πιθανή συνέπεια την προσέγγιση της Ελλάδος με τη Ρωσία.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία (2022 – σήμερα) έσπρωξε την Ελλάδα στο αντιρωσικό μέτωπο (η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το επέβαλλε). Εκείνο που δεν επέβαλλε η συγκυρία ήταν να καταστεί η χώρα μέλος της ένωσης των προθύμων. Το λάθος προέκυψε από αδυναμία ανάλυσης της διεθνούς πολιτικής τάξης. Η αποτυχία της ρωσικής επίθεσης τις πρώτες εβδομάδες έδωσε την εντύπωση ότι η Ρωσία θα ηττάτο, αφού η Ουκρανία έβρισκε υποστήριξη από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. (Βέβαια και οι ξένοι εμπειρογνώμονες, υπόδουλοι των ιδεολογικών τους αγκυλώσεων, δεν διέβλεπαν ότι η Ρωσία προετοιμάζετο επί έτη για την επίθεση και ότι η βιομηχανία της ήταν στραμμένη στην παραγωγή πολεμικού υλικού. Συνέχεαν την αδυναμία παραγωγής καταναλωτικών αγαθών με αυτήν των στρατιωτικών, ένα λάθος στο οποίο είχε υποπέσει ο Χίτλερ). Η ελληνική κυβέρνηση, λοιπόν, αντί να διατηρήσει ψύχραιμη στάση, υπερακόντισε σε δράσεις εναντίον της Ρωσίας, οδηγώντας τις σχέσεις των δύο χωρών στο χειρότερο σημείο της ιστορίας τους.

Προκειμένου να αποκατασταθούν ουσιωδώς οι σχέσεις με το αυταρχικό καθεστώς της Ρωσίας εκτός της αλλαγής κυβερνητικής αντίληψης στην Ελλάδα, θα πρέπει να υπάρχουν οφέλη στη ρωσική πλευρά. Κάτι που δεν προκύπτει εύκολα, αφού η Τουρκία υποκλέπτει τα πρωτεία. Αλλαγή στο καθεστώς της Μόσχας και γενικότερη επανασύνδεση της χώρας αυτής με τη Δύση είναι δυνατόν να αποκαταστήσει ή να εξομαλύνει τις σχέσεις με την Ελλάδα.

Παραπομπές

1. Δεν πρέπει να διαφεύγει την προσοχή ότι ο τσάρος, εφ’ όσον νικούσε η Αντάντ κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, θα ελάμβανε ως τρόπαιο την Κωνσταντινούπολη. Η άνοδος των Μπολσεβίκων ανέτρεψε τα σχέδια αυτά.

2. Παράδειγμα αποτελεί ο τρόπος αντιμετώπισης του Σουβόροφ το 1799, νικητή επί των Γάλλων, στην Ελβετία από τους συμμάχους Αυστριακούς κ.λπ. Ήταν ο κοινός φόβος απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση που μετέτρεψε αυτούς τους εχθρούς σε συμμάχους των αλλεπάλληλων συνασπισμών και προς στιγμή να παραβλέψουν μερικώς την αντιπαλότητα. Πολλοί εύχονταν τη φθορά.

3. Ο Ντοστογιέφσκι εξέφραζε σημαντικό μέρος της λογικής αυτής. Στον 20ό αιώνα ο Στάλιν επανέφερε μέσω του Αϊζενστάιν τον Αλέξανδρο Νέφσκυ και τον Ιβάν τον Τρομερό ενισχύοντας τον πατριωτισμό των Σοβιετικών.

4. Για παράδειγμα θα παραδώσει τον Ρήγα στις τουρκικές αρχές.

5. Αναλυτικά: Παπαηλίας Θ. (2017) «Η Τελική Σύνθεση: Η Ανατολή απέναντι στη Δύση», Αθήνα: Παρουσία.

6. Η άλλη προσπάθεια μέσω πάπα, Βενετίας κ.λπ., που σχεδιαζόταν, δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί, διότι οι δυτικές δυνάμεις ήταν διασπασμένες και αδύναμες. Ακόμη και εκατόν είκοσι χρόνια μετά (1571) με τη συντριβή στη Ναύπακτο του στόλου των Οθωμανών, αδυνατούσαν οι σύμμαχοι να συνεννοηθούν. Οι διαφορές μεταξύ τους παρέμεναν αβυσσαλέες και η πιθανότητα επιτυχίας μικρή, καθώς οι Τούρκοι τουλάχιστον μέχρι το 1680 ευρίσκονταν σε πλήρη ακμή.

7. Παπαηλίας Θ. (2021), Εισηγήσεις στη Δημόσια Διακυβέρνηση, Αθήνα: Σταμούλης, σελ. 194-199.

8. Δεν είναι τυχαίο ότι λόγω της παραδοσιακής οργάνωσης παραγωγής (πατριά ή ζάντρουγκα) των Σλάβων, αυτοί αποδέχονταν ευκολότερα τον προτεινόμενο σοσιαλιστικό τρόπο οργάνωσης της παραγωγής από τους Έλληνες, που εκμεταλλεύονταν τη γη με το σύστημα της ατομικής εκμετάλλευσης. Επικρατούσε δηλαδή στους τελευταίους ισχυρότερο το ατομικιστικό στοιχείο. Εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της αντίληψης, κάτι που διαφεύγει την προσοχή όλων σχεδόν (πολιτικών και ερευνητών), απετέλεσε η διανομή των εθνικών γαιών επί Κουμουνδούρου (1871) στην Παλαιά Ελλάδα και η απαλλοτρίωση των μεγαλογαιοκτησιών με τη μεταρρύθμιση του 1923. Χωρίς αυτές θα ήταν πιθανώς διαφορετική η τύχη της χώρας.

Διαβάστε επίσης

Παρά την… επιθυμία Τραμπ, η Τουρκία θα συνεχίσει να αγοράζει φυσικό αέριο από τη Ρωσία, δήλωσε ο υπουργός Ενέργειας

Το μήνυμα του Σαρκοζί λίγο πριν μπει στη φυλακή: «Είναι δοκιμασία, θα το ξεπεράσω» (Video)

Το τρολάρισμα του Έντι Ράμα στον Ντόναλντ Τραμπ για τη γεωγραφική του γκάφα