Η ευημερία είναι επιδίωξη των φιλοσόφων και των ανθρώπων με κάποια προδιάθεση – τώρα όμως προορίζεται να καλύψει και τις μάζες! Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) δείχνει τη συνολική αγοραία αξία όλων των τελικών προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται σε μια χώρα, όμως τα τελευταία χρόνια βρίσκεται υπό αμφισβήτηση. Υπάρχει ένας «φετιχισμός του ΑΕΠ» – κατά την έκφραση του οικονομολόγου Τζόζεφ Στίγκλιτς του Πανεπιστημίου Κολούμπια, αλλά πιο καλλιτεχνικά το έθετε ο Παντελής Βούλγαρης στο εξαίσιο «Ακροπόλ» του, βάζοντας τον Αριστοτέλη Ωνάση να δηλώνει ενώπιον ενός εκστασιαζόμενου χορευτή ζεϊμπέκικου: «Τι να τα κάνεις τα λεφτά…».

Ο κατάλογος των πιο ευτυχισμένων χωρών στον κόσμο είναι διαφορετικός από τον κατάλογο των χωρών που έχουν μεγάλες προσόδους από την αυτοκινητοβιομηχανία, τους πυρηνικούς αντιδραστήρες ή τις εξορύξεις, και γενικά είναι διαφορετικός από χώρες με μεγάλο κατά κεφαλήν εισόδημα.

Κατά το βρετανικό «Ίδρυμα Νέας Οικονομίας», το 2006 το νησιωτικό κρατίδιο Βανουάτου, που διέθετε μόλις 2.900 δολάρια κατά κεφαλήν ΑΕΠ, έρχεται πρώτο στη «Λίστα του Ευτυχισμένου Πλανήτη». Οι ΗΠΑ καταλαμβάνουν μόλις την 150ή θέση στον κόσμο, ενώ στην Ευρώπη προηγείται η Ελβετία – με την Ελλάδα να «κείτεται» στην υπ’ αριθμόν 133η θέση επί συνόλου 178 αξιολογηθεισών χωρών…

Μερικές ημέρες μετά την κοινοποίηση της παραπάνω λίστας, ο Βρετανός κοινωνικός ψυχολόγος Άντριαν Ουάιτ του Πανεπιστημίου του Λέστερ παρουσίασε τον πρώτο κατά δήλωσή του «παγκόσμιο χάρτη της ευτυχίας». Όπως ανέφερε το BBC, η έρευνα του Ουάιτ βασίστηκε στις απαντήσεις που έλαβε από δείγμα 80.000 πολιτών σε παγκόσμιο επίπεδο, είχε δε αποτέλεσμα την παροχή «χρυσού μεταλλίου» στη Δανία, με τις αμέσως επόμενες θέσεις να καταλαμβάνονται από την Ελβετία, την Αυστρία, την Ισλανδία και τις Μπαχάμες. Η νέα «κατάταξη της ευτυχίας» απέδιδε στις ΗΠΑ την καθόλου ευκαταφρόνητη 23η θέση και στη Βρετανία την 41η, ενώ οι δύο τελευταίες θέσεις επιφυλάσσονταν για το Μπουρούντι και τη Ζιμπάμπουε…

Το «ευτυχολόγιο»

Η γρήγορη αποκατάσταση των δυτικών χωρών στο διεθνές «ευτυχολόγιο» ήταν ομολογουμένως περίεργη. Αντίθετα δεν ήταν καθόλου περίεργη η εκ μέρους του Ουάιτ διεκδίκηση μιας παγκόσμιας πρωτιάς μέσα στο γενικότερο πνευματικό περιβάλλον μιας εποχής, όπου ενδημεί το φαινόμενο των «διανοητικών αυθαιρέτων»… Τα οποία διανοητικά αυθαίρετα – κατά τα πρότυπα των πολεοδομικών αυθαιρέτων με την κατάληψη και δήλωση ιδιοκτησίας επί συγκεκριμένου οικοπέδου ή χώρου – συνιστούν δήλωση και κατοχύρωση πνευματικής ιδιοκτησίας επί συγκεκριμένου συνόλου ιδεών, έστω κι αν έχουν προηγηθεί αναρίθμητες αναλύσεις και παρεμφερείς θέσεις επί του ζητήματος από άλλους συγγραφείς…

Η αυτοκατανάλωση από ένα ιδιωτικό λαχανόκηπο ή η περίθαλψη των ηλικιωμένων από τη γειτονιά, στο πλαίσιο κοινωνικών δομών με υψηλή αλληλεγγύη, δεν εγγράφονταν στο ΑΕΠ όπως «παρ’ ημίν» εγγράφεται η αγροτική παραγωγή μιας κάποιας κλίμακας ή οι οίκοι ευγηρίας, όμως δεν έπαυε να αποτελεί στοιχείο ποιότητας ζωής.

Ακόμη και ο Μαρξ στο «Κεφάλαιό» του διαπίστωνε ότι «στις φτωχές χώρες οι φτωχοί περνούν καλά», όχι βεβαίως για να υπεραμυνθεί της φτώχειας, αλλά για να δείξει πως η καπιταλιστική συσσώρευση συνεπάγεται την αυξανόμενη αποδιοργάνωση και δυστυχία μεγάλων μαζών του πληθυσμού… Η φτώχεια μπορεί να είναι αντικειμενική, όμως ο Ξενοφών Ζολώτας ανέφερε και την «υποκειμενική ένδεια», που σχετίζεται με την κτητική βουλιμία και πλεονεξία διαφόρων στρωμάτων για την κάρπωση όλο και περισσότερων «αγαθών».

Το 2024

Από τους «ευτυχισμένους», για το 2024 αναδείχθηκε κορυφαία η Φινλανδία και ακολουθούν στη σειρά οι σκανδιναβικές χώρες. Με τη «μικρή» εξαίρεση του Ισραήλ, που μαζί με την Ολλανδία και τη Νορβηγία καταλαμβάνει θέση στη δεύτερη πεντάδα: Η έκθεση με βάση την οποία βγαίνει το συγκεκριμένο συμπέρασμα προέρχεται από υπηρεσία των Ηνωμένων Εθνών και η κατάταξη των χωρών στον δείκτη ευτυχίας γίνεται από τις μέσες αξιολογήσεις της ποιότητας ζωής τα τελευταία τρία χρόνια – σ’ αυτή την περίπτωση από το 2020 έως το 2022. Το Ισραήλ έχει παρεισφρήσει στην 8η θέση από τη μέση αξιολόγηση, από την οποία όμως έχει εκδιωχθεί ουσιαστικά σε μια φάση που άρχισε το 2023. Σήμερα η 20ή Μαρτίου είναι η Ημέρα της Ευημερίας, καθώς σε αυτήν έχει ανατεθεί ο ρόλος της Ημέρας που συντονίζει τις δράσεις αξιολόγησης των χωρών…

Η διαδρομή

Η ιδέα της ευημερίας ως δείκτη προόδου είχε μεγάλη διαδρομή. Ο οικονομολόγος Pigou (1877-1959) με την «Οικονομική θεωρία της ευημερίας» (1924) θεμελίωσε μια ιδέα η οποία περίμενε πολλά χρόνια μέχρι να συζητηθεί και να λάβει ενδεχομένως μια περίπου πολιτική μορφή. Η «ευημερία» αφορούσε τους πάντες, κυρίως όμως μπορούσε να υπολογισθεί σε κοινωνίες που ζούσαν ευθύγραμμα, μέσα σε συνθήκες ομαλής ανάπτυξης. Για μεγάλο διάστημα αυτές οι αντιλήψεις παρέμεναν στο σκοτάδι μιας οικονομολογίας, που χαρακτηριζόταν από την αντίθεση ανάμεσα στον μαρξισμό, στην κεϋνσιανή θεώρηση και στις διάφορες εκδοχές του κλασικού νεοφιλελεύθερου λόγου.

Ο Ζολώτας με το «Οικονομική μεγέθυνση και φθίνουσα κοινωνική ευημερία» (1982) ανέπτυξε παραπέρα αυτές τις ιδέες. Το ΑΕΠ είναι το μέσο με το οποίο μετράμε την εισοδηματική κατάσταση, αλλά το ΑΕΠ έχει πολλές αντιφάσεις ανάμεσα στα συστατικά του: Λόγου χάρη τα air condition, που επιτυγχάνουν μια τιθάσευση των κλιματικών επιπτώσεων, όμως έχουν αναμφίβολα κόστος και είναι στοιχεία «αφαιρετέα» από το ΑΕΠ και όχι «προσθετέα». Η εγκληματικότητα παράγει ανασφάλεια και «πυροδοτεί» την ανάγκη των πολιτών για άμεση προστασία, όμως οι σεκιούριτι συνιστούν αφαίρεση από το ΑΕΠ και όχι πρόσθεση. Η ρύπανση μας υποχρεώνει να μένουμε σε υγιείς περιοχές, όμως η προσέγγιση σ’ αυτές είναι χρονοβόρα και ενεργοβόρα. Η ρύπανση μας καθιστά λιγότερο υγιείς, οπότε αρωγός έρχεται η ιατρική περίθαλψη, που είναι σε κάποιο μέτρο αφαίρεση και όχι πρόσθεση στο ΑΕΠ.

Με βάση τον «Παγκόσμιο Δείκτη Ευτυχίας» του ΟΗΕ, η χώρα μας καταβυθίστηκε το 2012 στην 102η θέση, από την 70ή στην οποία βρισκόταν το 2010. Τελικά η Ελλάδα βρέθηκε το 2024 στην 64η θέση, συνεχίζοντας την πτώση από την 58η που είχε βρεθεί το 2023.

Πώς βαδίζουν οι ΗΠΑ

Οι ΗΠΑ καταλαμβάνουν την 18η θέση το 2018, από την 14η που ήταν το 2017: Η χώρα, παρά την εισοδηματική πρόοδο, μαστίζεται από την παχυσαρκία, από την κατάθλιψη και τις υπερβολικές δόσεις οπιούχων, από την εγκληματικότητα που αντανακλάται στα αισθήματα ασφαλείας των κατοίκων και στην οπλοκατοχή, η δε παρουσία αυτών των τριών προβλημάτων αυξάνεται με ταχύτερους ρυθμούς σε σχέση με τις περισσότερες άλλες χώρες.

Σε γενικές γραμμές οι χώρες προτίμησαν ένα είδος «τυφλού εκσυγχρονισμού» και φυγής προς το μέλλον της τεχνολογίας, παρά το γεγονός ότι στη δεκαετία του 1980 και του 1990 η κριτική οικολογία των δυτικών χωρών μιλούσε για την «adapted technology» – την «προσαρμοσμένη τεχνολογία» –, που έπρεπε και μπορούσε να είναι ένα κοκτέιλ παλαιότερων και νεότερων παραγωγικών μεθόδων.

Η διάδοχη κατάσταση έφερε μεν περισσότερες κατά κεφαλήν πρωτεΐνες, μεγαλύτερη κινητικότητα στον αστικό ιστό και στην ύπαιθρο, μεγαλύτερη σχέση με την αγορά και την εξειδίκευση, αλλά προκάλεσε ρύπανση, έκρηξη προβλημάτων υγείας, ένταση άγχους και ανασφάλειας, ανταγωνιστικές ψυχώσεις, περισσότερη μοναξιά και αποξένωση των ανθρώπων – έως την απόλυτη κατάλυση των συλλογικοτήτων και την εμφάνιση φαινομένων «μοναχικού πλήθους». Οι παλιές αυθόρμητες υπηρεσίες πρόνοιας – φύλαξη παιδιών ή ηλικιωμένων από γείτονες, συγγενείς κ.λπ. – υπεισήλθαν πλέον στο ΑΕΠ ως εισοδήματα οικιακών βοηθών ή «αποκλειστικών νοσοκόμων», παίρνοντας τα χαρακτηριστικά ενός νέου «πλούτου»: Όμως αυτός ο νέος πλούτος ήταν σικέ, γιατί είχε προϋπάρξει – κάποτε μάλιστα σε πιο επιτυχείς μορφές…

«Μήπως περνούσαμε καλύτερα τότε που περνούσαμε χειρότερα;» αναρωτιόμουν σε ένα άρθρο του 2010. Η υιοθεσία του «Δείκτη ευημερίας» αντί του ΑΕΠ μπορεί να αποτελέσει αίτημα των ριζοσπαστικών δυνάμεων, μόνο που απομένει το ψάξιμο και η ανεύρεση αυτών των δυνάμεων…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

Διαβάστε επίσης:

Διέσχισαν την ορεινή Ελλάδα σε 56 ημέρες

Τρεις σημαντικές φωτογραφίες

Η τέχνη πρέπει να είναι κατανοητή