Τζοβάνι Αρίγκι

Ο μακρύς εικοστός αιώνας

Χρήμα, εξουσία και οι απαρχές της εποχής μας

Μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας

Εκδόσεις: Εστία

Σελ.: 516

Ο «Μακρύς εικοστός αιώνας» του Τζοβάνι Αρίγκι είναι ένα από τα ελάχιστα έργα που περιγράφουν τον καπιταλισμό και τον ερμηνεύουν ως ιστορική συνείδηση. Ο Αρίγκι παρακολουθεί τη διαδρομή του χρήματος από τις ιταλικές πόλεις του 16ου αιώνα έως την αμερικανική παγκοσμιοποίηση του 20ού, δείχνοντας πως κάθε αυτοκρατορία γεννιέται από την εξάντληση της προηγούμενης. Με ακρίβεια και στοχασμό μετατρέπει την οικονομία σε πολιτισμικό αφήγημα, με το χρήμα, την εξουσία και τον χρόνο να συνθέτουν ένα ενιαίο πλέγμα, όπου η κρίση παρουσιάζεται ως ρυθμός ανανέωσης του συστήματος. Μέσα από αυτό το οικουμενικό βλέμμα ο Αρίγκι δεν παριστάνει έναν ακόμα καταστροφολόγο προφήτη, αλλά προτείνει μια νέα κατανόηση της Ιστορίας, όπου η άνοδος της Ασίας, η παρακμή της Δύσης και η επιμονή της ανθρώπινης επινοητικότητας συνθέτουν το ίδιο δράμα: την αέναη προσπάθεια του κόσμου να βρει ισορροπία ανάμεσα στη δύναμη και τη διάρκεια.

Το βιβλίο αυτό κατορθώνει να αλλάξει όχι τις απαντήσεις, αλλά τις ερωτήσεις που κάνουμε για τον κόσμο. Ο «Μακρύς εικοστός αιώνας» του Τζοβάνι Αρίγκι το επιτυγχάνει με τρόπο σχεδόν ανατρεπτικό: αντί να περιγράψει για μια ακόμα φορά τον καπιταλισμό, τον μεταφράζει σε εμπειρία. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν τον ειρηνεύει ως μηχανισμό παραγωγής, αλλά ως μορφή ζωής, μια αδιάκοπη μεταβολή του πλούτου σε εξουσία, της εξουσίας σε χρόνο και του χρόνου σε νέο κύκλο κυριαρχίας. Μέσα από τη ματιά του, η οικονομία παύει να είναι στατιστική και γίνεται αφήγηση για το πώς οι κοινωνίες προσπαθούν να νικήσουν τη φθορά και να οργανώσουν την αθανασία τους μέσα από το χρήμα.

Με αυτό το πρίσμα δεν έχουμε να κάνουμε με μια μελέτη για την οικονομία ούτε με μια ιστορική σύνθεση με εγκυκλοπαιδική φιλοδοξία. Είναι μια ανασύνθεση του ανθρώπινου βλέμματος πάνω στην εξουσία και την κίνηση του πλούτου. Από τη Γένοβα του 16ου αιώνα έως την Αμερική του 20ού, ο Αρίγκι χαρτογραφεί τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα που δεν απλώνεται απλώς στον χώρο, αλλά διαστέλλει τον χρόνο, έναν μηχανισμό που μεταμορφώνει κάθε εποχή σε πεδίο μετάβασης, κάθε κρίση σε προοίμιο μιας νέας ηγεμονίας.

Στο κέντρο της σκέψης του βρίσκεται η ιδέα των «μακρών αιώνων», των συστημικών κύκλων συσσώρευσης, μέσα από τους οποίους το παγκόσμιο κεφάλαιο αλλάζει μορφή χωρίς ποτέ να χάνει τη φύση του. Κάθε κύκλος γεννά μια νέα αυτοκρατορία: τη φλωρεντινή και γενοβέζικη των τραπεζιτών, την ολλανδική των εμπορικών στόλων, τη βρετανική των βιομηχανιών, την αμερικανική των πολυεθνικών. Και σε κάθε μετατόπιση ο Αρίγκι διακρίνει την ίδια δραματική κίνηση: το χρήμα που ζητά νέα εδάφη για να επεκταθεί και η εξουσία που το ακολουθεί σαν σκιά. Ο καπιταλισμός δεν είναι πια απλώς οικονομία αλλά ένας τρόπος κυριαρχίας του χώρου και της φαντασίας.

Από τον Φερνάν Μπροντέλ ο Αρίγκι κληρονομεί τη ματιά της «μακράς διάρκειας». Από τον Βέμπερ το πάθος για τη σχέση ανάμεσα στην ηθική και στην οικονομική οργάνωση. Από τον Μαρξ την πίστη ότι η συσσώρευση δεν είναι μόνο τεχνική διαδικασία, αλλά μορφή πολιτισμού. Συνθέτοντας αυτά τα ρεύματα, οικοδομεί μια γενεαλογία του καπιταλισμού ως παγκόσμιου κοσμοσυστήματος, όπου κάθε νέα ισχύς προκύπτει από τη φθορά της προηγούμενης, όχι για να την καταργήσει, αλλά για να την ανασυνθέσει σε ανώτερο επίπεδο πολυπλοκότητας.

Η αφήγησή του αρχίζει με τη Γένοβα, εκεί όπου η τραπεζική εξουσία έμαθε να κυβερνά χωρίς στρατούς. Οι γενοβέζοι «nobili vecchi» έγιναν οι αόρατοι αρχιτέκτονες του ισπανικού χρυσού, χρηματοδοτώντας βασιλιάδες και πολέμους με ταυτόχρονη απόσυρση από κάθε εδαφική φιλοδοξία. Ήταν η πρώτη μορφή του καπιταλισμού της πίστωσης: μια δύναμη χωρίς πρόσωπο, που εξουσιάζει χωρίς να κατέχει. Την κληρονομιά αυτή θα συνεχίσει η Ολλανδία του 17ου αιώνα, με το Άμστερνταμ να γίνεται «γραφείο συμψηφισμού του κόσμου». Εκεί γεννιέται η εταιρική μορφή του κεφαλαίου, η μετοχική εταιρεία, το χρηματιστήριο, οι θεσμοί που θα δώσουν στη συσσώρευση θεσμική μνήμη και στην κερδοσκοπία διάρκεια.

Ακολουθεί η Βρετανία των δύο επόμενων αιώνων, που μετατρέπει το εμπόριο σε βιομηχανία και την αποικιοκρατία σε δόγμα. Ο Αρίγκι βλέπει στη βρετανική ηγεμονία την πρώτη πλήρη σύζευξη εδαφικής και χρηματικής εξουσίας: ο καπιταλισμός γίνεται κράτος. Το χρήμα αποκτά στόλο, και ο στόλος νόμισμα. Όμως η επιτυχία αυτή προετοιμάζει και την παρακμή, καθώς η βιομηχανική ισχύς φθείρεται, το κεφάλαιο μεταναστεύει πέρα από τον Ατλαντικό, όπου θα βρει τη νέα του μορφή στην Αμερικανική Εποχή του 20ού αιώνα.

Ο «Μακρύς εικοστός αιώνας» είναι για τον Αρίγκι η στιγμή που ο καπιταλισμός γίνεται οικουμενικός. Η Αμερική, αντί να επαναλάβει το αποικιακό μοντέλο, οικοδομεί μια ηγεμονία που στηρίζεται στην ταχύτητα, στις καθετοποιημένες επιχειρήσεις, στις πολυεθνικές, στο δολάριο ως αποθεματικό νόμισμα, στη μαζική κουλτούρα ως μορφή επιβολής. Είναι μια αυτοκρατορία που κρύβεται πίσω από την αντι-αποικιοκρατική ρητορική της. Ο Αρίγκι τη χαρακτηρίζει «αντιιμπεριαλιστική ηγεμονία», ένα παράδοξο που συνοψίζει όλη τη μεταπολεμική αντίφαση: ο κόσμος απελευθερώνεται πολιτικά την ίδια στιγμή που υποτάσσεται οικονομικά.

Η ανάλυσή του όμως δεν σταματά στην περιγραφή. Κάθε ιστορική περίοδος, γράφει, τελειώνει με μια φάση χρηματοπιστωτικής επέκτασης, την εποχή όπου το κεφάλαιο, κουρασμένο από τη βιομηχανία, επιστρέφει στο χρήμα. Τότε οι ισορροπίες ανατρέπονται, η παραγωγή παρακμάζει και η χρηματοοικονομική φαντασία παίρνει τη θέση της πολιτικής. Έτσι έληξε η Γένοβα, έτσι η Ολλανδία, έτσι κι η Βρετανία. Και το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται σήμερα, στην αμερικανική υπερχρηματοδότηση και στον αέναο πόλεμο για τον έλεγχο της ρευστότητας. Για τον Αρίγκι, η κρίση των ΗΠΑ μετά το 1970 δεν είναι τυχαίο γεγονός όσο το αναπόφευκτο τέλος ενός κύκλου.

Από εκεί και πέρα, η σκέψη του ανοίγεται στο μέλλον. Βλέπει να αναδύεται μια νέα περιοχή ηγεμονίας, η ανατολική Ασία, και προφητεύει μια πιθανή μετατόπιση του παγκόσμιου κέντρου προς την Κίνα. Η ανάλυσή του δεν είναι ευσεβής πόθος, αλλά μια ψύχραιμη πρόβλεψη βασισμένη σε ένα ιστορικό μοτίβο: κάθε νέα ισχύς προκύπτει όταν ο συνδυασμός οικονομικής αποτελεσματικότητας και πολιτικής ευελιξίας μεταφέρεται σε νέο χώρο. Η Κίνα, λέει ο Αρίγκι, έχει την ικανότητα να συγκροτήσει ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης, κοινωνικά πιο βιώσιμο, οικολογικά πιο ανεκτικό, πολιτισμικά πιο πολυκεντρικό. Το αν θα το καταφέρει, είναι το ανοιχτό ερώτημα του 21ου αιώνα.

Η φιλοσοφική δύναμη του βιβλίου έγκειται στο ότι δεν βλέπει τον καπιταλισμό ως οικονομικό μηχανισμό αλλά ως ιστορική συνείδηση. Κάθε κύκλος συσσώρευσης είναι και ένας κύκλος αυτογνωσίας του ανθρώπινου είδους: η αναζήτηση του πλούτου είναι, τελικά, αναζήτηση ασφάλειας απέναντι στον χρόνο. Ο Αρίγκι δείχνει ότι οι μορφές της ισχύος αλλάζουν, αλλά το άγχος της απώλειας παραμένει σταθερό. Από τους γενοβέζους τραπεζίτες μέχρι τις σημερινές αγορές, η ίδια μεταφυσική αγωνία επαναλαμβάνεται: πώς να κάνεις τον χρόνο να παράγει αξία.

Γι’ αυτό το έργο του ξεπερνά την οικονομική θεωρία και αγγίζει τη φιλοσοφία της ιστορίας. Ο «μακρύς αιώνας» είναι η διάρκεια μιας ιδέας που θεωρεί ότι η δύναμη μπορεί να αυτοσυντηρηθεί μέσω του χρήματος. Όταν αυτή η ιδέα εξαντλείται, το σύστημα αλλάζει πρόσωπο. Σήμερα, στον κόσμο των δικτύων και των ροών, η εξουσία δεν κατοικεί πια σε κράτη αλλά σε διασυνδέσεις: εταιρείες, τεχνολογικές πλατφόρμες, νομισματικά κυκλώματα. Το κεφάλαιο έχει γίνει ανώνυμος χάρτης και ο άνθρωπος ένας περαστικός πάνω του.

Όμως ο Αρίγκι δεν είναι μηδενιστής. Στο τέλος του βιβλίου, πίσω από τη μακροϊστορική ψυχρότητα, διακρίνεται μια πίστη στην ικανότητα του ανθρώπου να ορίσει εκ νέου τον σκοπό του. Αν ο αμερικανικός αιώνας υπήρξε ο αιώνας της ταχύτητας, ο επόμενος μπορεί να είναι ο αιώνας της ισορροπίας, εφόσον η νέα παγκόσμια δομή αναγνωρίσει ότι η κυριαρχία χωρίς κοινωνική συνοχή είναι αδιέξοδη. Ο Αρίγκι καλεί σε έναν «νέο ανθρωπισμό του συστήματος» που δεν επιζητά την κατάργηση του καπιταλισμού, αλλά τη μετάλλαξή του σε μια μορφή συνύπαρξης που θα αποδέχεται τα όριά της.

Η συμβολή του, τελικά, είναι διπλή: επιστημονική και ηθική. Επιστημονική, γιατί χαρτογραφεί με απαράμιλλη καθαρότητα τη μακρά διαδρομή του παγκόσμιου κεφαλαίου, εντάσσοντας στο ίδιο σχήμα τον Μαρξ, τον Μπροντέλ και τον Βέμπερ. Ηθική, γιατί υπονοεί ότι η γνώση αυτής της διαδρομής μπορεί να γίνει μέσο αυτογνωσίας. Όταν κατανοούμε τη λογική του χρήματος, μπορούμε ίσως να το απομυθοποιήσουμε και να το δούμε όχι ως μοιραία δύναμη, αλλά ως ανθρώπινη επινόηση.

Ο «Μακρύς εικοστός αιώνας» είναι ένα δοκίμιο πάνω στη μοίρα της Δύσης, μια ερμηνεία του κόσμου ως κύκλου ανόδου και φθοράς, ένα βιβλίο που εξηγεί γιατί η παγκοσμιοποίηση δεν είναι αρχή αλλά συνέχεια, και γιατί κάθε αυτοκρατορία είναι, στην ουσία της, προοίμιο της επόμενης. Ο Αρίγκι μας δείχνει ότι ο καπιταλισμός δεν τελειώνει, απλώς αλλάζει έδρα – τόπο. Και ίσως, κάπου στην πορεία, αλλάξει και νόημα.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Η Γραφίδα εν όπλοις

Βιβλίο: Μνήμη, φυλακή, άνοια και η αμφισημία της αφήγησης

Βιβλίο: Η θάλασσα της μνήμης και του έρωτα