Ο θάνατος του Frank O. Gehry, ενός από τους πιο εμβληματικούς αρχιτέκτονες της εποχής μας, σήμανε ένα κομβικό σημείο μιας μεγάλης πορείας για την αρχιτεκτονική σκέψη και δημιουργία.

Τα έργα του δεν υπήρξαν μόνο λειτουργικές κατασκευές, αλλά μορφές ανάμεσα στη γλυπτική και την αρχιτεκτονική… Αποτέλεσαν εκφράσεις ελευθερίας, πειραματισμού και τόλμης μέσα σε έναν κόσμο που απαιτεί συχνά πρακτικότητα, αυστηρότητα και συμβατικότητα.

Ο Frank Gehry γεννήθηκε ως Εφραίμ Όουεν Γκόλντμπεργκ, το 1929 στο Τορόντο του Καναδά. Η οικογένειά του μετακόμισε στο Λος Άντζελες όταν ήταν ακόμη έφηβος, και εκεί άρχισε η σχέση του με την αρχιτεκτονική.

Σπούδασε στο University of Southern California και πέρασε για ένα διάστημα από το Harvard Graduate School of Design, όπου εντρύφησε στην πολεοδομία.

Όμως η ακαδημαϊκή του πορεία δεν ήταν ποτέ το καθοριστικό στοιχείο της καριέρας του. Το αποτύπωμά του άρχισε να διαφαίνεται όταν άνοιξε το δικό του στούντιο το 1962 στη Σάντα Μόνικα, ξεκινώντας μια διαδρομή που έμελλε να ανατρέψει δεδομένα, να προκαλέσει επικρίσεις, να αλλάξει πόλεις και, τελικά, να εμπνεύσει γενιές δημιουργών.

Στα πρώτα του έργα δεν υπήρχε ακόμη η εκρηκτική φόρμα που συνδέουμε σήμερα με το όνομά του. Τα κτήρια του ήταν συχνά ταπεινά, σχεδόν αόρατα μέσα στην αστική παράδοση της Καλιφόρνιας.

Η «έκρηξη»

Η στροφή ήρθε απότομα και σχεδόν τυχαία: με το ίδιο του το σπίτι. Το 1978, αποφάσισε να ανακατασκευάσει την κατοικία του στη Σάντα Μόνικα. Πήρε ένα συνηθισμένο ξύλινο bungalow και άρχισε να το περιβάλλει με μεταλλικά φύλλα, αλυσίδες, πλέγματα, γυαλί, ξύλινες προσθήκες. Το αποτέλεσμα ήταν ένα «παράξενο» κτίσμα, που έμοιαζε να βρίσκεται σε διαρκή μεταμόρφωση.

Ο Gehry δεν προσπαθούσε να κάνει όμορφο κάτι που θεωρείτο άσχημο. Προσπαθούσε να δείξει ότι η ατέλεια έχει αξία. Ότι ο χώρος μπορεί να είναι ζωντανός, ακανόνιστος, πολύπλευρος – όπως και η ζωή.

Αυτή η επιλογή, που στην αρχή προκάλεσε ενόχληση στη γειτονιά, σύντομα έγινε σύμβολο μιας νέας γλώσσας.

Οι ιστορικοί θα την ονόμαζαν αργότερα «αποδομητική αρχιτεκτονική» – ήταν μια προσπάθεια να σπάσουν οι κανόνες, να ανατραπούν οι συμμετρίες, να αμφισβητηθεί η ιδέα της σταθερής μορφής. Αυτή η αισθητική που έμοιαζε απελευθερωμένη από την υποχρέωση του «σωστού», έδινε στα κτήρια μια σχεδόν μουσική δυναμική. Ο ίδιος ο Gehry, χωρίς να το επιδιώκει, άνοιξε την πόρτα για μια νέα γενιά αρχιτεκτόνων.

Από εκεί και μετά, ο κόσμος άρχισε να τον αντιμετωπίζει με νέο ενδιαφέρον. Στη δεκαετία του ’80 και του ’90 ο Gehry είχε πλέον εξελιχθεί σε δημιουργό μεγάλων έργων σε Ευρώπη και Αμερική. Η γλώσσα του γινόταν όλο και πιο τολμηρή: καμπύλες, θραύσματα, γωνίες, μεταλλικές επιφάνειες που αντανακλούσαν το φως.

Τα κτήρια του δεν έμοιαζαν να υπακούουν σε καμία συμβατική λογική. Έμοιαζαν περισσότερο με γλυπτά που είχαν πάρει τη μορφή δημόσιων χώρων.

Η κορύφωση ήρθε το 1997, με το Guggenheim Museum Bilbao στην Ισπανία. Το μουσείο, με την επιφάνειά του από τιτάνιο και τις κυματιστές δομές που μοιάζουν να αναδύονται από τη γη, έγινε ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα κτήρια στον κόσμο.

Πέρα από το αισθητικό σοκ που προκάλεσε, είχε και μια εξαιρετικά πρακτική επίδραση: μετέτρεψε το Μπιλμπάο από μια παρακμάζουσα βιομηχανική πόλη σε έναν διεθνή προορισμό τέχνης και πολιτισμού. Από τότε, οι αστικολόγοι μιλούν για το «Bilbao effect»: την ιδέα ότι ένα τολμηρό, εμβληματικό κτήριο μπορεί να γίνει μοχλός οικονομικής και κοινωνικής αναγέννησης. Ο Gehry δεν άλλαξε μόνο την αρχιτεκτονική. Άλλαξε την ίδια την πόλη.

Ακολούθησαν έργα που καθόρισαν αστικά τοπία. Το Walt Disney Concert Hall στο Λος Άντζελες, ολοκληρωμένο το 2003, με τις λαμπερές μεταλλικές του επιφάνειες και τις καμπύλες που θυμίζουν ναυτική κατασκευή, έγινε το νέο σύμβολο της πόλης.

Παγκόσμια φήμη

Ο Gehry βρέθηκε στο επίκεντρο έντονων κριτικών: άλλοι τον αποθέωναν ως οραματιστή, άλλοι τον κατηγορούσαν για υπερβολές, για επιδεικτικότητα, για «αρχιτέκτονα – σταρ» που επιδιώκει περισσότερο να κάνει εντύπωση. Αλλά ο χρόνος έδειξε ότι οι χώροι που δημιουργούσε είχαν κάτι παραπάνω από εντύπωση: είχαν ψυχή, ενέργεια και ακουστική που έκανε τις αίθουσες συναυλιών του περιζήτητες από μουσικούς και κοινό.

Ένα από τα κλειδιά της επιτυχίας του Gehry ήταν η τεχνολογία. Για το έργο του στο Μπιλμπάο χρησιμοποίησε το λογισμικό CATIA, σχεδιασμένο για την αεροναυπηγική βιομηχανία της Γαλλίας. Χάρη σε αυτό μπόρεσε να αποδώσει με ακρίβεια τις σύνθετες καμπύλες που κανείς δεν πίστευε ότι μπορούσαν να κατασκευαστούν. Ο Gehry έδειξε ότι η αρχιτεκτονική ναι μεν είναι ένα σχέδιο που πρέπει να υλοποιηθεί, όμως κομμάτι αυτού του σχεδίου είναι η πρωτοπορία, η τεχνολογία και το πείραμα.

Κι όμως, παρά την παγκόσμια φήμη, παρέμεινε άνθρωπος της καθημερινότητας. Δεν επιδίωξε ποτέ την εικόνα του ιδιοφυούς δημιουργού που κρατά αποστάσεις από την κοινωνία. Μιλούσε με χιούμορ, με απλότητα, με μια ειλικρινή αγάπη για τα «φθηνά» υλικά: μέταλλο, ξύλο, πλέγμα, χαρτόνι.

Πίστευε ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να αγγίζει τον κόσμο, να προκαλεί συζήτηση, να γεννά συναισθήματα. Έλεγε συχνά πως δεν τον ενδιέφερε η ομορφιά με την κλασική έννοια, τον ενδιέφερε η ζωή.

Η κληρονομιά του είναι αισθητή παντού.

Όσοι επισκέφτηκαν το Μπιλμπάο, το Λος Άντζελες, το Παρίσι, το Μαϊάμι ή το Σικάγο, έχουν βιώσει τι σημαίνει Gehry. Οι πόλεις αλλάζουν όταν βλέπεις τα κτήρια του. Δεν είναι απλώς κτήρια: είναι εμπειρίες. Ο Gehry έκανε την αρχιτεκτονική δημόσια υπόθεση και όχι μόνο των ειδικών. Το κοινό έμαθε να συζητά για φόρμες, για καμπύλες, για υλικά, για το πώς ένα κτήριο μπορεί να γίνει σύμβολο μιας πόλης.

Υπήρξαν περίοδοι έντονης αμφισβήτησης. Κριτικοί κατηγόρησαν τις προτάσεις του ως αδιάφορες προς τη λειτουργικότητα. Άλλοι πίστεψαν ότι η τόλμη του ήταν περισσότερο αισθητική παρά κοινωνική. Όμως ο Gehry δεν έπαψε ποτέ να υπενθυμίζει ότι δούλευε για τους ανθρώπους και όχι για τα βραβεία, ούτε για τον εντυπωσιασμό. Οι αίθουσες συναυλιών του έχουν από τις καλύτερες ακουστικές στον κόσμο. Τα μουσεία του είναι φιλόξενα, όχι ψυχρά. Οι χώροι του γίνονται ξανά και ξανά πλαίσια ζωής, όχι μόνο εικόνες.

Παγκόσμιο brand

Το γραφείο του, Gehry Partners, εξελίχθηκε σε παγκόσμιο brand. Κι όμως, όσοι συνεργάστηκαν μαζί του αναφέρουν ότι παρέμεινε ο ίδιος άνθρωπος: κουρασμένος αλλά παθιασμένος, γλυκός και επίμονος, πάντα με ένα μολύβι στο χέρι. Έλεγε ότι η αρχιτεκτονική ήταν για αυτόν ένα ταξίδι. Ένα ταξίδι αβέβαιο, γεμάτο πειραματισμό, αλλά και μια αδιάκοπη αναζήτηση της ανθρώπινης εικόνας.

Με τον θάνατό του η αρχιτεκτονική χάνει έναν από τους τελευταίους «μεγάλους μύθους» του 20ού αιώνα. Χάνει έναν δημιουργό που τόλμησε να δει τον χώρο αλλιώς: όχι ως καθήκον, αλλά ως εμπειρία αισθητική, συναισθηματική, ρυθμική.

Η «κληρονομιά»

Τα κτήρια του, όπως τα Walt Disney Concert Hall (Λος Άντζελες, 2003), Dancing House (Πράγα, 1996), 8 Spruce Street (Νέα Υόρκη, 2011), New World Center (Μαϊάμι, 2011), Peter B. Lewis Building (Κλίβελαντ, 2002), Weisman Art Museum (Μινεάπολη 1993), Fondation Louis Vuitton (Παρίσι, 2014), Gehry Tower (Χανόβερ, 2001), δεν είναι μνημεία που κλείνουν τον χρόνο. Είναι πλατείες, αίθουσες, δρόμοι, που συνεχίζουν να λειτουργούν, να συγκινούν, να εμπνέουν.

Η κληρονομιά του Gehry βρίσκεται πέρα από τα υλικά, πέρα από τα σχέδια. Βρίσκεται στο βλέμμα των ανθρώπων όταν στέκονται μπροστά σε ένα κτήριο και νιώθουν κάτι. Βρίσκεται στην ιδέα ότι η αρχιτεκτονική μπορεί να αλλάξει μια πόλη, μπορεί να αλλάξει μια κοινωνία. Βρίσκεται στην τόλμη να γίνει κάτι διαφορετικό, ακόμη κι αν αυτό το διαφορετικό προκαλεί, ξαφνιάζει ή σοκάρει. Η ζωή και το έργο του Gehry μας υπενθυμίζουν ότι η αρχιτεκτονική είναι τεχνική και ο τρόπος να φανταζόμαστε τον κόσμο.

Σήμερα, οι πόλεις όπου υπάρχουν έργα του δεν είναι ίδιες. Οι άνθρωποι που ζουν σε αυτές έχουν μάθει να κοιτάζουν ψηλά, να αναζητούν νέες μορφές, να αποδέχονται την ασυμμετρία, την έκπληξη, την τόλμη.

Ο Gehry μας άφησε κτήρια, αλλά μας άφησε και μια ιδέα: ότι η δημιουργία μπορεί να είναι πράξη ελευθερίας.

Αν υπάρχει κάτι που συνοψίζει το πέρασμά του ίσως είναι αυτό: ο Frank Gehry μας δίδαξε ότι ένας αρχιτέκτονας σχεδιάζει μεν «τοίχους», όμως ορίζει τη μορφή και το σχήμα τους, φαντάζεται και δημιουργεί τη ζωή που θα υπάρξει μέσα σ’ αυτούς, εκεί όπου η πόλη συναντά τον άνθρωπο, εκεί όπου η φαντασία συναντά το υλικό, εκεί όπου το κτήριο γίνεται εμπειρία, μνήμη, ιστορία!

Και γι’ αυτό, ακόμη κι αν έφυγε, η παρουσία του θα παραμένει για πολύ ακόμη ανάμεσά μας. Στο φως που αντανακλά πάνω στο τιτάνιο του Bilbao, στις καμπύλες που απλώνονται πάνω από το Λος Άντζελες, στις πλατείες όπου οι άνθρωποι συναντιούνται κάτω από τις γραμμές του.

Ο Frank Gehry άφησε έναν κόσμο που τόλμησε να γίνει πιο ελεύθερος.

Διαβάστε επίσης:

Τσίπρας: Οι «εντός», οι «εκτός» και οι επόμενες κινήσεις – Σε πρώτο πλάνο η προσπάθεια για ανάδειξη νέων στελεχών

Καρότο και μαστίγιο προς τους αγρότες – Η κυβέρνηση καλεί σε συντεταγμένο διάλογο και συνάντηση με Μητσοτάκη

ΣΥΡΙΖΑ: Και πάλι αναμονή μετά τη θύελλα του «Παλλάς»