Ήταν 21 Δεκεμβρίου του 1925, όταν δακρυσμένοι, και συγχρόνως οργισμένοι, εργάτες βγήκαν με υψωμένες γροθιές από ένα πρώην εργοστάσιο της Μόσχας, που είχε μετατραπεί σε τεράστια κινηματογραφική αίθουσα. Μόλις είχαν παρακολουθήσει την πρώτη προβολή της σημαντικότερης, ίσως, ταινίας στην ιστορία της έβδομης τέχνης, το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Σεργκέι Αϊζενστάιν.

Η πρώτη αφίσα της ταινίας

Επρόκειτο για την εξέγερση του 1905, η οποία καταπνίγηκε στο αίμα από τα τσαρικά στρατεύματα, ωστόσο αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο για ό,τι ακολούθησε το 1917. Ο ιδιοφυής Σεργκέι Αϊζενστάιν, ο οποίος ανέλαβε την παραγγελία, συνέλαβε την ιδέα να πραγματοποιήσει τη δημιουργία του, βασισμένος σε ένα και μόνον περιστατικό της εξέγερσης, την ανταρσία των ναύκληρων στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν».

Κατόπιν το συνέδεσε (έστω παραβιάζοντας τη χρονική αλληλουχία των πραγματικών γεγονότων) με τον γενικευμένο επανάστατικό ξεσηκωμό στην Οδησσό, για να καταλήξουν όλα στην κλασικότερη σκηνή στην ιστορία του κινηματογράφου. Στα σκαλιά της πόλης, τη σφαγή των πολιτών από τα τσαρικά στρατεύματα και την ένωση του λαού με τον στρατό, αλλά και τη γενίκευση της Επανάστασης, με τη συμμετοχή και άλλων πλοίων.

Οι ναύτες του Ποτέμκιν στέλνουν το μήνυμα τις εξέγερσης στα υπόλοιπα πλοία και στον λαό της Οδησσού

Η ταινία…

Ο Σεργκέι Αϊζενστάιν υπήρξε εξ αρχής φανατικός υποστηρικτής της Οκτωβριανής Επανάστασης και του αντίστοιχου άνεμου πρωτοπορίας, ο οποίος φυσούσε σε όλη την έκταση των τεχνών εκείνην την εποχή.

Ο σκηνοθέτης, όπως ο ίδιος περιγράφει σε κείμενό του, συλλαμβάνει την ιδέα του «δυναμικού μοντάζ», πρεσβεύοντας πως η αξία μιας δημιουργίας δεν βρίσκεται αποκλειστικά στο τι δείχνουν οι εικόνες, αλλά στο πώς συνδέονται, ώστε να παράγουν συγκίνηση. Προσπαθώντας, συνοπτικά, να περιγράψουμε τις πέντε πράξεις του φιλμ, τις οποίες διαρθρώνει με την επαγωγική σκέψη της μαρξιστικής μεθοδολογίας (θέση-αντίθεση-σύνθεση), πρώτα θα βρεθούμε στο κατάστρωμα του πλοίου, όπου όλα κυλούν ομαλά, ως τη σκηνή που οι ναύτες θα αντιληφθούν ότι το κρέας, με το οποίο τους ταΐζουν είναι σκουληκιασμένο. Τότε ξεκινάει η εξέγερσή τους, η οποία καταλήγει στον απαγχονισμό ενός από αυτούς, ως πρωταίτιου της αντίδρασης. Η οργή πάνω στο πλοίο ξεχειλίζει.

Την ίδια στιγμή, στο λιμάνι της Οδησσού, όπου έχει αράξει το Ποτέμκιν, βαρκούλες αρμενίζουν και όλα κυλούν ξένοιαστα. Ως τη στιγμή που μεταφέρεται στην προκυμαία η σορός του ναύτη Βακουλίνχουκ. Οι ναύτες καλούν τον κόσμο να ενωθεί μαζί τους, κάτι το οποίο συμβαίνει με τη μορφή μιας τεράστιας πορείας, έτοιμης να εκραγεί. Ο λαός πνίγεται από το συναίσθημα της αδικίας, την ώρα που οι στρατιώτες του τσαρικού στρατού λαμβάνουν εντολή να πυροβολήσουν στο ψαχνό, κάτι το οποίο συμβαίνει. Απέναντι στους στρατιώτες, ο άμαχος πληθυσμός. Και ξετυλίγεται τότε η συγκλονιστικότερη σκηνή στην ιστορία του σινεμά, η σφαγή στις Σκάλες της Οδησσού. Το συγκινησιακό μοντάζ ή «γροθιά», όπως το περιέγραψε ο Αϊζενστάιν, σε όλο του το μεγαλείο. Εναλλασσόμενα πλάνα των καταπιεστικών μποτών των στρατιωτών του τσάρου, με τα όπλα προτεταμένα, από τη μια, οι τρομαγμένες φάτσες του πλήθους, από την άλλη. Ανάμεσά τους μια διοπτροφόρος γυναίκα, που σέρνει ένα καροτσάκι. Το μωρό φεύγει από τα χέρια της και γίνεται θύμα του ποδοπατήματος. Είναι η αρχή της επαναστατικής έκρηξης.

Είναι το διασημότερο ίσως πλάνο της ταινίας, στις  Σκάλες της Οδησσού: το καροτσάκι έχει ξεφύγει από τα χέρια της μάνας και βρίσκεται στο έλεος των στρατιωτών  του τσάρου

Με δεδομένο ότι όλα αυτά εκτυλίσσονται σε μπομπίνα του βωβού κινηματογράφου (βρισκόμαστε στα 1925), τα κοντινά πλάνα αποτελούν τον καταγραφέας των λαϊκών συναισθημάτων και η ρυθμική και ραγδαία εναλλαγή τους, πραγματοποιούν τη μετάγγισή τους στον θεατή, ο οποίος συνεγείρεται από την αδικία, οργίζεται και βουρκώνει ταυτόχρονα. Ενδιάμεσα πέφτουν οι μεσότιτλοι, για πρώτη φορά ξεσηκωτικοί, όχι απλά επεξηγηματικοί: «Ένας για όλους (εννοεί τον Βακουλίνχουκ) και όλοι για έναν!». Πράγματι, τα υπόλοιπα πλοία συντάσσονται με το Ποτέμκιν, αλλά και ο θεατής, που μετατρέπεται σε κομμάτι του λαού, νοιώθει να φεύγει με υψωμένη τη γροθιά του από την ταινία.

Τι προηγήθηκε…

Πώς έφθασε, όμως, ο Σεργκέι Αϊζενστάιν να ασχοληθεί με τον νεογέννητο κινηματογράφο και να δώσει νέα ώθηση στο κινηματογραφικό καρούλι; Από τη μια η μητέρα του, μια μορφωμένη γυναίκα της αστικής τάξης, στη Ρίγα, από την άλλη ο φημισμένος αρχιτέκτονας πατέρας του, τα κτίσματα του οποίου θαυμάζουμε ακόμη και σήμερα στην πρωτεύουσα της Λετονίας. Μεγαλοαστός ο Μιχαήλ, κάποια στιγμή, αργότερα, βρέθηκε απέναντι στον γιό του, αφού κατατάχθηκε στον Λευκό στρατό, ενώ ο Σεργκέι στον Κόκκινο.

Πριν να συμβεί αυτό, το 1917, με την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου πολέμου, ο νεαρός Αϊζενστάιν βρίσκεται στην Αγία Πετρούπολη, όπου το πάθος του για τις τέχνες και το πατρικό γονίδιο τον σπρώχνουν στην αρχιτεκτονική. Ωστόσο, μια παράσταση του πρωτοπόρου, και ανθεκτικού ως σήμερα, Μέγιερχολντ, του αλλάζουν τη ζωή και στρέφεται προς τις τέχνες, αφήνοντας την αρχιτεκτονική.

Είναι η εποχή που τα πάντα μυρίζουν επανάσταση, ενώ συγχρόνως ανθίζουν διάφορα κινήματα της αβάν γκαρντ, με τη ρωσική πρωτοπορία να προσφέρει μοναδικά δείγματα στα εικαστικά (εδώ ανήκουν και τα έργα της συλλογής Κωστάκη, του Κρατικού μουσείου, στη Θεσσαλονίκη), στη μουσική και στο θέατρο, για ν’ ακολουθήσει ο κινηματογράφος.

Ο Αϊζενστάιν δεν έμεινε ασυγκίνητος από τις επιταγές της εποχής. Φθάνοντας στη Μόσχα, το 1920, ακολουθώντας τα πατήματα του Μέγιερχολντ, γίνεται διευθυντής του Προλετκούλτ, του πρώτου Εργατικού Θεάτρου. Παραλλήλως, πρότεινε την κατάργηση, όλων των προϋπάρχοντων θιάσων, ακόμη κι αυτού του θεάτρου Μάλι, προπύργιου της ρωσικής παράδοσης.

Η πρώτη καθαρά δικής του σκηνοθεσίας παράσταση ήταν «Ο συνετός», με πρωταγωνιστή τον θρυλικό Αλεξαντρόφ, το 1923. Ακολούθησε το «Μόσχα μ’ ακούς;» και την επόμενη οι «Αντιασφυξιογόνες μάσκες», όλα σε κείμενα του Τρετιακόφ, του γνωστού και από τα κληροδοτημένα μουσεία στη Μόσχα.

Οι παραστάσεις λάμβαναν χώρα σε ένα εργοστάσιο χημικών, κάτι ολότελα πρωτοποριακό για την εποχή. Ήδη, από τις παραστάσεις αυτές δούλευε τις πράξεις των έργων με τη μέθοδο του μοντάζ, αλλά γρήγορα κορέστηκε από τη θεατρική ενασχόληση και βρέθηκε να εφαρμόζει τις απόψεις του στο πρώτο του φιλμ, την «Απεργία», το 1924. Έμεινε στην ιστορία για τον παραλληλισμό της σκηνής της σφαγής των απεργών από την αστυνομία, με αυτήν της σφαγής των προβάτων. Μια πρώτη εφαρμογή του δυναμικού, συγκρουσιακού μοντάζ, από το οποίο ξεπετάγονται αυθόρμητα έντονα συναισθήματα. Όπως ακριβώς συμβαίνει και σε μια σύγχρονη ταινία, ιδίως χολιγουντιανής παραγωγής.

Τα κοντινά πλάνα στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν» αποτελούν επίσης χαρακτηριστική περίπτωση της δυναμικής, την οποία εκλύουν. Εδώ η μάνα κρατά το νεκρό παιδί της και ουρλιάζει προς τους στρατιώτες.

Τι ακολούθησε…

Από το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» ως τον πρόωρο θάνατό του (το 1948), ο Αϊζενστάιν είχε την ευκαιρία να ταξιδέψει (κατ’ εξαίρεση, λόγω της αρχικά μεγάλης συμπάθειας του Στάλιν προς το πρόσωπό του), να γνωρίσει ανθρώπους και ιδέες, να σκηνοθετήσει άλλες πέντε ταινίες. Μια τελευταία του, γυρισμένη στο Μεξικό, όπου ατύπως εξορίστηκε (το «Que viva Mexico») έμεινε ημιτελής, δίχως την τελική εκδοχή της που προστέθηκε αργότερα από τον συνεργάτη του Αλεξαντρόφ. Ως τότε είχε προλάβει να διαρρήξει τη σχέση του με τον Στάλιν. Μετά τα δύο τμήματα του «Ιβάν του τρομερού», μια ακόμη μεγάλη και ιδιοφυής ταινία του δημιουργού, το τρίτο δεν προβλήθηκε ποτέ. Ο «πατερούλης» είχε δυσαρεστηθεί απ’ ό,τι προηγήθηκε (στις σαφείς αναφορές στην εξουσιαστική πορεία του, από το μεγαλείο στην μονοκρατορία) κι έτσι ο Αϊζενστάιν έπεσε σε δυσμένεια. Μπήκαν και λόγια στ’ αυτιά του Στάλιν για την ομοφυλοφιλία του δημιουργού, με αποτέλεσμα αυτός να απομακρυνθεί και να αποκτήσει στενότερη επαφή με τον αμερικανικό κινηματογράφο, με τον οποίον άρχισε να βρίσκεται σε διάλογο.

Το Χόλιγουντ, από την άλλη, βρέθηκε να ακολουθεί κατά πόδας τα νάματα του Σεργκέι, να θαυμάζει τη θεωρία του και την εφαρμογή της για το μοντάζ και να βρίσκουμε τον κολοσσό της παγκόσμιας παραγωγής να βαδίζει στα αποτυπώματα, τα οποία άφησε το «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Γρήγορα το Χόλιγουντ αντιλήφθηκε τη συγκινησιακή δύναμη της αϊζενστανικής μεθόδου και την αντέγραψε, μετατρέποντάς την σε συναισθηματικό φορτίο για τον θεατή.

Για του λόγου το αληθές, θα καλούσαμε σαν μάρτυρες τους σκηνοθέτες και τις ταινίες, που απέτιναν φόρο τιμής στο «Θωρηκτό», με συγκεκριμένες σκηνές-αναφορές στα αρχετυπικά «σκαλιά της Οδησσού». Έργα γνωστά και εμπορικά αφιέρωσαν κάποια πλάνα τους σε ό,τι τις ενέπνευσε. Πριν απ’ όλους, ο Μπράιαν ντε Πάλμα, με δύο ταινίες να αναφέρονται στη συγκεκριμένη σκηνή. Γνωστότερη και κλασικότερη η περίπτωση των «Αδιάφθορων», αλλά και η «Υπόθεση Καρλίτο», με το αγωνιώδες κυνηγητό στα σκαλιά του Κεντρικού Σταθμού της Νέας Υόρκης.

Ο Τέρι Γκίλιαμ, με το «Μπραζίλ», κράτησε μια γωνιά για τον Σεργκέι και τα σκαλιά του, ενώ τελευταία περίπτωση υπήρξε το «Dune», του Καναδού Ντενί Βιλνέβ, το 2021. Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι η παραπομπή στη σχετική σκηνή της Οδησσού, όπως παρουσιάζεται σε κωμωδία. «Οι τρελές σφαίρες», στο τρίτο επεισόδιο της σειράς , μετέτρεψαν τη σκηνή σε κωμική, όχι όμως για να τη διακωμωδήσουν, αλλά για να αποδείξουν την πολλαπλή επιδραστικότητά της. Δεν είναι μόνον τα εκατό χρόνια από την πρώτη προβολή του «Θωρηκτού Ποτέμκιν» αυτά που συντηρούν τη μνήμη του, αλλά και κάθε επίσκεψή μας στον κινηματογράφου, με τη συγκίνηση που μας προσφέρει να κατάγεται από τον τρόπο με τον οποίον αντιλήφθηκε τη δύναμη του μοντάζ ο Σεργκέι Αϊζενστάιν.

Η γνωστή σκηνή των «Αδιάφθορων» του Μπράιαν ντε Πάλμα, η οποία παραπέμπει σε αυτήν στα σκαλιά της Οδησσού

Κι αν ο μέσος θεατής δεν το γνωρίζει, φροντίζουν οι κριτικοί να το υπενθυμίζουν, ψηφίζοντας το φιλμ άλλοτε στην πρώτη άλλοτε στη δεύτερη θέση (πίσω από τον «Πολίτη Κέιν») που του επιφυλάσσουν, στην ανά δεκαετία ψηφοφορία, την οποία διοργανώνει το εγκυρότατο αγγλικό περιοδικό «Sight and sound».

Τελικά, η ίδια η ταινία αποτέλεσε ένα «Θωρηκτό Ποτέμκιν», μια επανάσταση, για τον ίδιο τον κινηματογράφο.

Διαβάστε επίσης:

Η κατάθλιψη μοιάζει με μπουάτ…

«Bitter Christmas»: Κυκλοφόρησε το πρώτο teaser της νέας ισπανόφωνης ταινίας του Pedro Almodóvar (photos/video)

Το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά καλωσορίζει το 2026  παρουσιάζοντας στην Κεντρικη Σκηνή του το αριστούργημα του Άντον Τσέχοφ «ΙΒΑΝΟΦ» σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά