Θρησκεία με τεράστια εξάπλωση και με­γαλύτερη ακόμα επιρροή στη διαμόρφω­ση του κυρίαρχου κόσμου και του πολιτι­σμού του ο Χριστιανισμός δεσπόζει στις ζωές της ανθρωπότητας εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια.

Θρησκεία με τεράστια εξάπλωση και με­γαλύτερη ακόμα επιρροή στη διαμόρφω­ση του κυρίαρχου κόσμου και του πολιτι­σμού του ο Χριστιανισμός δεσπόζει στις ζωές της ανθρωπότητας εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια. Αν και ακούγεται σαν παραδοξότητα, ο χριστιανισμός με τη μορφή που τον γνωρίζουμε εμείς δεν έχει ως ιδρυτή του τον… Ιησού Χριστό. Πράγματι ο Χριστός δεν επιδίωξε να εξαπλωθεί ο λόγος του εκτός των ιουδαϊκών συνόρων. Τίποτα δεν πιστοποιεί μια πα­ρόμοια φιλοδοξία. Κάτι τέτοιο εξάλλου θα προϋπέ­θετε μια γραπτή μαρτυρία, η οποία θα αποτελούσε θεμέλιο λίθο για τη διάδοσή της. Έτσι ο χριστιανι­σμός του… Χριστού δεν είναι πάρα το αποτέλεσμα που προήλθε από τη συνεκτική ομάδα δώδεκα αν­θρώπων γνωστότερων υπό τον όρο οι Απόστολοι, οι οποίοι ομολόγησαν μια νέα πίστη πάνω από έναν κενό τάφο που αποδίδεται ότι φιλοξένησε για λίγο το σκήνωμα του Ιησού.

Ιστορικές μαρτυρίες

Η ιστορική τεκμηρίωση της φυσικής παρουσί­ας του Ιησού του Ναζωραίου βασίζεται σε πηγές οι οποίες ελέγχονται σύμφωνα με τους κανόνες της ιστορικής επιστήμης. Με αυτό τον απαραίτη­το διαχωρισμό, άλλος είναι ο Ιησούς του θεολογι­κού δόγματος και των αμέτρητων πιστών και άλ­λος αυτός του οποίου διερευνάται η ανθρώπινη – ιστορική υπόσταση. Εδώ θα ασχοληθούμε – δεν θα μπορούσε καν να γίνει διαφορετικά – με την ιστορικότητα του προσώπου και τις αμιγώς ιστο­ρικές πηγές που την πιστοποιούν, πλάι πάντα και στα θεολογικά κείμενα που παραθέτουν τις δικές τους αναφορές.

Αν και οι περισσότεροι μελετητές της Βίβλου συ­γκλίνουν στην άποψη πως υπήρξε ο ιστορικός Ιη­σούς, δεν είναι λίγοι και εκείνοι που το αμφισβη­τούν στηριζόμενοι κυρίως στην ανεπάρκεια των ιστορικών πηγών. Έτσι μοιραία έχουμε τις αμιγώς ιστορικές πήγες και τις χριστιανικές πηγές. Αυτός ο διαχωρισμός είναι αναγκαίος, γιατί άλλο είναι η θεολογία και άλλο η επιστήμη της Ιστορίας. Επιπλέ­ον, σύμφωνα πάντα με τον παραπάνω διαχωρισμό, έχουμε αυτούς που υποστηρίζουν την ιστορικότητα του Ιησού (δίχως να τη συγχέουν με τη θεολογική – θεϊκή του φύση) και εκείνους που την αμφισβητούν. Σχετικά λοιπόν με την ιστορικότητα του προ­σώπου του Ιησού, τα πράγματα γίνονται εξαιρετικά περίπλοκα, μια και ο ίδιος δεν άφησε κανένα γρα­πτό τεκμήριο της διδασκαλίας του. Έτσι μοιραία προστρέχουμε σε μαρτυρίες τρίτων, οι οποίες προ­σθέτουν, όπως είναι φυσικό, έναν ακόμα βαθμό δυσκολίας για την αντικειμενικότητά τους, την κα­θαρότητα των σκοπών τους και εν τέλει την επάρκειά τους.

Φλαβιανή μαρτυρία

Η παλαιότερη ιστορική μαρτυρία που σχετίζεται με την ιστορικότητα του προσώπου του Ιησού, εί­ναι αυτή που προέρχεται από τον Ιουδαίο ιστορικό Φλάβιο Ιώσηπο (περ. 37-100 μ.Χ.). Στο έργο του «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» (20 βιβλία) κάνει δύο ανα­φορές στον Ιησού (στα βιβλία XX και XVIII). Η πρώτη απ’ αυτές, η μεγαλύτερη σε έκταση, είναι διεθνώς γνωστή ως «Φλαβιανή Μαρτυρία» («Testimonium Flavianum»).

«Έτσι, εκείνη περίπου την εποχή υπήρχε ο Ιη­σούς, ένας σοφός άντρας – αν είναι θεμιτό να τον αποκαλείς άνθρωπο, διότι επιτελούσε θαυμαστά έργα –, ένας δάσκαλος των ανθρώπων που λαβαί­νουν την αλήθεια με ευχαρίστηση. Έλκυσε κοντά του και πολλούς από τους Ιουδαίους και πολλούς από τους Εθνικούς. Αυτός ήταν ο Χριστός· και όταν ο Πιλάτος, μετά από πρόταση που του έκαναν οι εξέχοντες άντρες μεταξύ μας, τον καταδίκασε στο σταυρό, εκείνοι που τον αγαπούσαν δεν τον εγκα­τέλειψαν αρχικά, διότι εμφανίστηκε σε εκείνους και πάλι την τρίτη μέρα, όπως τα είχαν προείπει οι θεϊκοί προφήτες και δέκα χιλιάδες άλλα θαυ­μάσια πράγματα σχετικά με αυτόν· και η φυλή των Χριστιανών, όπως ονομάστηκε από αυτόν, δεν έχει εκλείψει μέχρι σήμερα».

Η αυθεντικότητα του αποσπάσματος έχει αμφι­σβητηθεί έντονα από πλήθος ιστορικών ήδη μερι­κές δεκαετίες αργότερα από τα πρώτα εκείνα χρό­νια. Συγκεκριμένα, ο θεολόγος και ιστορικός Ωριγένης (περ. 185 – περ. 251) αναφέρει πως ο Ιώσηπος δεν πίστευε ότι ο Ιησούς ήταν ο Μεσσίας, συνεπώς θεωρείται απίθανο να τον εγκωμίαζε έτσι στο κείμενό του. Η σύγχρονη ιστοριογραφία αντιμετώπισε με ιδιαίτερη δυσπιστία μέρος της συγκεκριμένης αναφοράς. Η αυθεντικότητα του κειμένου αμφι­σβητήθηκε και σχεδόν από το σύνολο των ιστορι­κών αναγνωρίστηκε χριστιανική επέμβαση στην αναφορά του Ιώσηπου. Μάλιστα ο σύγχρονος ιστο­ρικός Κεν Όλσον υποστηρίζει ότι η εμβόλιμη παρά­γραφος συμφωνεί καθ’ όλα με τον τρόπο γραφής του Ευσέβιου της Καισάρειας, που έζησε τον 3ο και 4ο αιώνα.

Ο ιστορικός Γκέζα Βέρμες προχώρησε περισσό­τερο με το να αποκαταστήσει τη «Φλαβιανή Μαρ­τυρία». Έτσι αφαίρεσε όλες εκείνες τις εμβόλιμες παρεμβολές των χριστιανών, οι οποίες προδόθη­καν από το διαφορετικό ύφος γραφής όπως αυτό προέκυψε από συγκριτικές υφολογικές μελέτες, από τους διάφορους σολοικισμούς, άλλα και από την ασυμφωνία που προέκυπτε από τη μεταγενέ­στερη αντιγραφή του ίδιου κειμένου από διάφο­ρους αρχαίους συγγραφείς. Ο Γκέζα Βέρμες μας παρέδωσε τη δική του εκδοχή για την αυθεντική «Φλαβιανή Μαρτυρία» αφαιρώντας τη χριστιανι­κή «προσθετική»:

«Έτσι, εκείνη περίπου την εποχή υπήρχε ο Ιη­σούς, ένας σοφός άντρας… Διότι επιτελούσε θαυμαστά έργα – ένας δάσκαλος των ανθρώπων που λαβαίνουν την αλήθεια με ευχαρίστηση. Έλκυσε κοντά πολλούς από τους Ιουδαίους [και πολλούς από τους Εθνικούς;]. Αυτός [αποκαλού­νταν] Χριστός. Και όταν ο Πιλάτος, μετά από πρό­ταση που του έκαναν οι εξέχοντες άντρες μεταξύ μας, τον καταδίκασε στο σταυρό, εκείνοι που τον αγαπούσαν δεν τον εγκατέλειψαν… και η φυλή των Χριστιανών, όπως ονομάστηκε από αυτόν, δεν έχει εκλείψει μέχρι σήμερα».

Ερχόμαστε τώρα στη δεύτερη και βραχύτερη αναφορά του Ιουδαίου ιστορικού. Πρόκειται για μια εξαιρετικά σύντομη και έμμεση αναφορά, που γίνεται επίσης στην «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία».

«Ο Άννας […] κάλεσε το δικαστήριο και έφερε ενώπιόν του τον αδελφό τού Ιησού, του λεγόμενου Χριστού, και του οποίου το όνομα ήταν Ιάκω­βος, και μερικούς άλλους»…

Το απόσπασμα αυτό, σε αντίθεση με τη «Φλαβιανή Μαρτυρία», δεν αμφισβητείται από την πλει­ονότητα των ιστορικών. Μάλιστα, μας παραδίδε­ται ακριβώς ίδιο από όλους τους αρχαίους ιστορι­κούς.

Αυτές όλες κι όλες αποτελούν τις δυο πρώτες ιστορικές μαρτυρίες περί της ιστορικότητας του Ιησού, του «λεγόμενου και Χριστού».

Η «μαρτυρία» του Τάκιτου

Η αμέσως επόμενη πηγή μας είναι ο Ρωμαίος ιστορικός Πόπλιος Κορνήλιος Τάκιτος (περ. 56 -περ. 117 μ.Χ.). Στο έργο του «Annales» (όπου κα­ταγράφει την ιστορία της Ρώμης από το 14 έως το 68 μ.Χ.), αναφέρει, στα 115 μ.Χ. περίπου, τον όρο χριστιανισμό και το όνομα «Christus»: λατι­νικά γραμμένη η ελληνική λέξης «Χριστός». Ανα­φερόμενος στο 64 μ.Χ., ο Τάκιτος καταγράφει τη μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στη Ρώμη επί Νέ­ρωνα. Εκεί κάνει λόγο για τη σταύρωση του Χρι­στού.

«Ο Νέρων υπέδειξε άλλους ως ενόχους και υπέβαλε σε ιδιαίτερες τιμωρίες εκείνους τους οποίους ο λαός μισώντας τους για τις ανομίες τους ονόμαζε χριστιανούς. Εκείνος από τον οποί­ον προήλθε το όνομα είναι ο Χριστός, ο οποίος θανατώθηκε επί της βασιλείας του Τιβέριου, όταν Έπαρχος ήταν ο Πόντιος Πιλάτος. Η προς καιρόν κατασταλείσα ολέθρια δεισιδαιμονία εμφανίστηκε πάλι όχι μόνο στην Ιουδαία, την εστία αυτού του κακού, αλλά και στην Πόλη (Ρώμη), όπου από παντού μαζεύονται και ακούγονται όλα τα κακά και τα αισχρά».

Ωστόσο και αυτή η ιστορική μαρτυρία καθώς φαίνεται δεν αντέχει στην επιστημονική βάσα­νο των ιστορικών. Έτσι θεωρείται αμφιλεγόμενη, κυρίως γιατί ο Τάκιτος δεν αναφέρει τις πηγές του για την επίμαχη πληροφόρηση. Δεύτερον, βασι­κή πηγή του Τάκιτου υπήρξαν τα ρωμαϊκά αρχεία. Αν εκεί γινόταν αναφορά, θα γινόταν με το όνο­μά του, Ιησούς, κι όχι Χριστός, δηλαδή Μεσσίας, όπως τον αποκαλούσαν οι οπαδοί του. Κατά τρίτο λόγο, στα ρωμαϊκά αρχεία ο Πόντιος Πιλάτος θα ονομαζόταν Νομάρχης (αξίωμα που είχε) και όχι Έπαρχος (αξίωμα που δεν είχε). Έτσι πολλοί ιστο­ρικοί υποστηρίζουν ότι εδώ ο Τάκιτος βασίστηκε σε χριστιανικές μαρτυρίες και όχι σε αξιόπιστες πηγές.

Χαρακτηριστική είναι η θέση που διατύπωσε ο Σαρλς Γκουίγκνμπερτ, ένας διαπρεπής Γάλλος ιστορικός, ο οποίος υποστηρίζει την ιστορικότητα του Ιησού: «Όσο υπάρχει η πιθανότητα ο Τάκιτος να κατέγραψε τα λεγόμενα των Χριστιανών στο έργο του ως ιστορική αλήθεια, η παράγραφος παραμένει εντελώς άχρηστη».

Η συνέχεια για τις υπόλοιπες χριστιανικές και εξωχριστιανικές πηγές στο επόμενο τεύχος.

 

[email protected]