Προπαγάνδα γινόταν ανέκαθεν σε όλες τις κοινωνίες από τη στιγμή της εμφάνισης του Τύπου και της κατανόησης της σημαντικής επιρροής που διέθετε στην κοινή γνώμη. 

Προπαγάνδα γινόταν ανέκαθεν σε όλες τις κοινωνίες από τη στιγμή της εμφάνισης του Τύπου και της κατανόησης της σημαντικής επιρροής που διέθετε στην κοινή γνώμη. Τι γινόταν όμως με τις εφημερίδες της εποχής του 1940, τόσο της Ελλάδας όσο και της Ιταλίας; Έπαιζαν μόνο εκείνες σημαντικό ρόλο στην προπαγανδιστική γραμμή που ακολουθούσαν οι εκάστοτε δυνάμεις;

Ύστερα από μία ενδελεχή αναζήτηση διαπιστώσαμε πως υπήρχαν ακόμη και γελοιογραφίες, τελείως διαφορετικές από τις σημερινές, οι οποίες ωστόσο εξυπηρετούσαν επί της ουσίας τον ίδιο ρόλο: να περνούν το μήνυμά τους. Σκεφτήκαμε τα παραπάνω αλλά και άλλα ερωτήματα: «Ποιες ήταν οι βασικές διαφορές του Έλληνα και του Ιταλού στρατιώτη;». «Ποια μέσα χρησιμοποιούνταν για την προπαγάνδα της εποχής;».

Ήπιοι τόνοι

Ψάχνοντας για τις απαντήσεις, το «Ποντίκι» απευθύνθηκε στον ιστορικό της Διεύθυνσης Ιστορίας του Ελληνικού Στρατού, αντισυνταγματάρχη (ΤΘ) Βασίλειο Αναστασόπουλο.

Η προπαγάνδα της εποχής βοηθούσε ακόμη και τους στρατιώτες, όπως μας εξηγεί. «Το ηθικό του ιταλικού στρατού τις πρώτες ημέρες του πολέμου βρισκόταν κυριολεκτικά στα ύψη. Ήταν αποτέλεσμα της εντατικής και μακροχρόνιας εργασίας των προπαγανδιστικών οργάνων του φασιστικού καθεστώτος. Λίγο πριν από την κήρυξη του πολέμου ο ελεγχόμενος ιταλικός Τύπος εξαπέλυσε ένα κύμα κατηγοριών εναντίον της Ελλάδας, που άγγιζαν ακόμα και την ύβρη.

Τίτλοι όπως «Οι Έλληνες είναι ο πιο φιλάργυρος λαός του κόσμου» ή «Ο κύριος Μεταξάς είναι ένας βλάκας, ένας βλάκας με πατέντα» κοσμούσαν τα πρωτοσέλιδα των ιταλικών εφημερίδων. Την ίδια στιγμή η ελληνική πλευρά τηρούσε ήπιους τόνους, για να μην προκαλέσει την Ιταλία, μας λέει χαρακτηριστικά ο Β. Αναστασόπουλος.

Αναφορικά με τα μέσα προπαγάνδας, μας εξήγησε πως, πέραν των εφημερίδων, καθοριστικό ρόλο διαδραμάτιζαν και τα επιστολικά δελτάρια, οι αφίσες και οι προκηρύξεις.

Πραγματικό όμως πεδίο στηλίτευσης της πολεμικής ικανότητας, και όχι μόνο, των εκάστοτε αντιπάλων εκείνης της περιόδου αποτέλεσε ένα ιδιότυπο μέσο που γνωρίζουμε πολύ καλά στο «Ποντίκι»: η γελοιογραφία. Κατά κύριο λόγο οι ελληνικές δημιουργίες διακωμωδούσαν το προσωπείο του ιταλικού φασισμού, τόνωναν το ηθικό των Ελλήνων στρατιωτών και πανηγύριζαν τις νίκες. Οι σελίδες των εφημερίδων της εποχής, όπως η «Καθημερινή», το «Ελεύθερον Βήμα», ο «Ασύρματος» κ.λπ., γέμιζαν με γελοιογραφίες που είχαν ως κύριους πρωταγωνιστές τον Μπενίτο Μουσολίνι και τον Έλληνα στρατιώτη.

«Η μεγαλομανία και οι κενές περιεχομένου δηλώσεις του Ιταλού δικτάτορα αποτελούσαν πηγή έμπνευσης για το καυστικό και συνάμα ευρηματικό χιούμορ των Ελλήνων γελοιογράφων. Ακόμη και αυτό το εθνικό φαγητό των Ιταλών, τα μακαρόνια, ως επιθετικός προσδιορισμός χαρακτηρισμού της δειλίας των, με τον όρο “μακαρονάδες”, δεν έλειψαν του πιεστηρίου. Απέναντι στην πολεμική μηχανή της Ιταλίας το πενάκι του γελοιογράφου αντιπαρέτασσε τον τσολιά και το τσαρούχι. Οι “τσαρουχοκίνητες φάλαγγες” αποτελούσαν τα “μυστικά πολεμικά όπλα”, ελληνικής κατασκευής, που κατεδίωκαν απηνώς τους “φρατέλλους” και τους “κοκορόφτερους” – συνήθεις χαρακτηρισμοί που αποδίδονταν στους εισβολείς» μας λέει ο B. Αναστασόπουλος.

Στην αντίπερα όχθη, όπως συνέβαινε με τις προκηρύξεις και τα επιστολικά δελτάρια, το περιεχόμενο της ιταλικής γελοιογραφίας στρεφόταν κυρίως στην ελληνοβρετανική σύμπραξη. Η λογική αυτή αναδείχθηκε σε πολλά επίπεδα, όπως καταδεικνύουν οι γελοιογραφίες που διακωμωδούσαν την κοινή κατ’ αυτούς ενδυματολογική εμφάνιση των τσολιάδων και των Σκωτσέζων. Η φουστανέλα συσχετιζόταν με τη σκωτσέζικη φούστα (κιλτ) με υποτιμητικό τρόπο, αφού η αναγωγή της φουστανέλας και του κιλτ σε γυναικεία φούστα αποσκοπούσε στο να αναδειχθεί η θηλυπρέπεια της στολής:

«Έλληνες και Σκωτσέζοι – Εμείς οι γυναίκες πρέπει να βοηθιόμαστε». «Οι “στρατιώτες με παντόφλες”, όμως, όπως αποκαλούσαν οι Ιταλοί τους τσολιάδες, φρόντισαν από την πλευρά τους να διαλύσουν τους υπαινιγμούς περί θηλυπρέπειας, σκορπώντας στο πεδίο της μάχης τον τρόμο στον Ιταλό στρατιώτη» αναφέρει ο ιστορικός.

Τα «εφημεριδάκια» του μετώπου

Μια άκρως ενδιαφέρουσα αλλά εντελώς άγνωστη πτυχή της πολεμικής ιστορίας της Ελλάδας του 1940-1941 είναι τα «εφημεριδάκια» που εξέδιδαν οι μονάδες στα μέτωπα του πολέμου, δηλαδή στη Βόρειο Ήπειρο και στη Μακεδονία. Μερικά από τα «εφημεριδάκια» αυτά ήταν η «Τομορίτσα», η «Κλεισούρα», η «Οχρίς» ή «Αχρίς», η «Βράκα», το «Φούσκωστον» κ.ά.

Η προέλευση της ιδέας για την έκδοσή τους μένει άγνωστη, αλλά δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κάποιος από πού προήλθε. Απλοί στρατιώτες και αξιωματικοί, με «πνεύμα πρόθυμον, προθυμώτατον», που μάχονταν εναντίον ενός αξιόλογου αντίπαλου κάτω από δυσμενέστατες καιρικές και εδαφικές συνθήκες. Τα μέσα; Ελάχιστα. Σκοπός αυτών των εντύπων ήταν η τόνωση του ηθικού του Έλληνα στρατιώτη και η σύσφιξη των δεσμών μεταξύ των μαχητών, ανεξάρτητα από το αν πολεμούσαν στην πρώτη γραμμή ή βρίσκονταν στα μετόπισθεν.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Τομορίτσα», που εξέδιδε η Χ Μεραρχία, να «αποβή το θερμοκήπιον, εντός του οποίου θα καλλιεργήτε τας ψυχικάς και πνευματικάς αρετάς». Τα έντυπα αυτά δεν αποσκοπούσαν σε χρηματικά κέρδη και ούτε βέβαια απευθύνονταν μόνο στους ανθρώπους των γραμμάτων. Μπορεί να γράφονταν και να εκδίδονταν από ανθρώπους εγγράμματους, ωστόσο απευθύνονταν στο σύνολο των Ελλήνων στρατιωτών, που – να μην ξεχνάμε – την εποχή εκείνη ένα μεγάλο ποσοστό του γνώριζε λίγα ή και καθόλου γράμματα.

Δεν διεκδικούσαν δάφνες εξωτερικής ποιοτικής εμφάνισης, αλλά αποτύπωναν σκέψεις και συναισθήματα ανθρώπων που βίωναν απάνθρωπες καταστάσεις. «Γελοιογραφίες, ποιήματα, κουτσομπολιό, σάτιρα, τα νέα της μονάδας, εσωτερική και εξωτερική ειδησεογραφία, εξέλιξη του πολέμου, ανέκδοτα, επιστολές, επετειακοί λόγοι κοσμούν τις σελίδες των εφημερίδων, οι οποίες κυριολεκτικά γίνονται ανάρπαστες μεταξύ των στρατιωτών. Είναι απίστευτο πώς μέσα σε ένα τετρασέλιδο – αυτό συνήθως ήταν το μέγεθός τους – μπόρεσε να χωρέσει ο ένθερμος πατριωτισμός και η πίστη για την τελική νίκη των ελληνικών όπλων. Αποτέλεσαν μια νότα ελπίδας μέσα στο σκληρό και απάνθρωπο πρόσωπο του πολέμου» σημειώνει ο Β. Αναστασόπουλος.