Ένα σοβαρό πρόβλημα που απασχολεί στις μέρες μας τον δημοσιογραφικό, πολιτικό αλλά και ακαδημαϊκό κόσμο διεθνώς, είναι οι παραποιημένες ειδήσεις (fake news). Aν και τέτοιες ειδήσεις συναντάμε από τις απαρχές του Τύπου, σήμερα αποτελούν πλέον ένα σύνθετο επικοινωνιακό, πολιτικό και οικονομικό φαινόμενο. Συχνά, συγχέονται με τις ψευδείς ειδήσεις.

Ο καθηγητής του ΕΚΠΑ, Γιώργος Πλειός μιλώντας στο topontiki.gr μας παρουσιάζει το νέο του βιβλίο Παραποιημένες Ειδήσεις από τις εκδόσεις Gutenberg, και μας βοηθάει να καταλάβουμε τη διαφορά παραποιημένων και ψευδών ειδήσεων μέσα από μία συζήτηση τόσο ακαδημαϊκού όσο και πολιτικού περιεχομένου.

-Ποια είναι η δομή του νέου σας βιβλίου;

Το βιβλίο είναι και ακαδημαϊκό αλλά και δημοσιογραφικό-πολιτικό. Αποτελείται από τρία μέρη, το πρώτο είναι η επιστημολογία, το δεύτερο η κοινωνιολογία και το τρίτο η τυπολογία των παραποιημένων ειδήσεων.

Στην επιστημολογία των παραποιημένων ειδήσεων, εξετάζω ποια είναι τα ουσιώδη χαρακτηριστικά των παραποιημένων ειδήσεων και πώς τις διαχωρίζουμε από τις ψευδείς ειδήσεις.

-Ποια η διαφορά μεταξύ τους τελικά;

Είναι μία σύγχιση που κάνουν όλοι, την κάνουμε και εδώ στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, και όχι μόνο άνθρωποι που δεν έχουν εντρυφήσει στο αντικείμενο, αλλά ακόμα και ειδικοί.

Να ξεκαθαρίσουμε, ποιες είναι οι ψευδείς ειδήσεις: Είναι εκείνες οι ειδήσεις που περιγράφουν ένα γεγονός, μια δράση, μια ενέργεια που ουσιαστικά δεν έχει γίνει. Για παράδειγμα, να γράφεις πως ξέσπασε φωτιά στο Σύνταγμα και να μην έχει συμβεί τελικά τίποτα. Μία ενέργεια δηλαδή η οποία δεν έγινε, ένα γεγονός που δεν συνέβη. Φυσικά, η ψευδής είδηση αποσκοπεί σε κάποια αποτελέσματα.

Η παραποιημένη είδηση από την άλλη πλευρά είναι ένα γεγονός, μια ενέργεια που έγινε μεν, λίγο διαφορετικά από ό,τι περιγράφεται δε. Για να γυρίσουμε στο παράδειγμα με το Σύνταγμα, αν πάρει ένας κάδος φωτιά και καψαλίσει ένα δέντρο παραδίπλα και αναφέρει κάποιος ότι έπιασε πυρκαγιά, έχει συμβεί, αλλά αυτός που το μεταδίδει το διόγκωσε ως γεγονός.

-Δηλαδή στον ορισμό των fake news συμπεριλαμβάνουμε και τον δόλο;

Ο δόλος δεν είναι κάτι που μπορούμε να αποδείξουμε, δεν μπορούμε να μπούμε στη συνείδηση του ατόμου του μεταφέρει την είδηση. Αν υποθέσουμε οτι κάποιος αναπαράγει κάτι που είναι ψευδές, ίσως και να μην γνωρίζει ότι είναι ψέματα. Επομένως έχει μικρή σημασία για το αν υπάρχει δόλος, δηλαδή αν κάποιος συνειδητά ψεύδεται ή όχι.

-Με ποιους τρόπους μπορεί να παραποιηθεί μία είδηση;

Αναφορικά με την επιστημονική προσέγγιση του φαινομένου, στην έρευνα μου, διαπίστωσα πως υπάρχουν 702 κατηγορίες παραποιημένων ειδήσεων, τις οποίες δεν θα τις συναντήσουμε όλες, οι περισσότερες δεν έχουν υπάρξει ακόμα, αλλά δυνητικά είναι πιθανό να υπάρξουν στο μέλλον.

Υπάρχουν όμως ορισμένες κατηγορίες παραποίησης. Καταρχάς, μπορεί να αλλάξει ο τόπος του γεγονότος, δηλαδή η είδηση να είναι ετεροτοπισμένη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, μια φωτογραφία με κατάσβεση πυρκαγιάς που έγινε στην Ελλάδα αλλά τελικά ήταν στην Ισπανία, δεδομένου ότι η μορφολογία του εδάφους, το είδος της βλάστησης, αλλά και τα Canadair που χρησιμοποιεί επίσης η ιβηρική χώρα για κατάσβεση πυρκαγιών, ομοιάζουν.

-Αυτό επομένως, δείχνει οτι μία παραποιημένη είδηση δεν μπορεί να είναι μόνο μέσω περιεχομένου και τίτλου, αλλά και από μία φωτογραφία ή και μέσω βίντεο.

Ναι, και αυτή είναι η τελευταία φουρνιά των παραποιημένων ειδήσεων, τα λεγόμενα deep fakes ή όπως τις αναφέρω εγώ, ως βιντεορεαλιστικές παραποιημένες ειδήσεις.

Μπορεί όμως μια παραποιημένη είδηση να είναι και ετεροχρονισμένη. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι φωτογραφίες της κατεστραμμένης Αθήνας που δημοσίευσαν πολλά Μέσα την 7η Δεκεμβρίου του 2018 – την επαύριο δηλαδή της επετείου του Γρηγορόπουλου – ενώ το γεγονός είχε συμβεί ακριβώς δέκα χρόνια πριν, το 2008.

Επομένως, συνήθως οι ετεροτοπισμένες ειδήσεις, είναι και ετεροχρονισμένες. Ενώ το αντίθετο, δεν συμβαίνει πάντα.

Μία τρίτη μορφή παραποίησης είναι να έχει αλλάξει το σκηνικό, να έχει αλλάξει δηλαδή η δράση.

Κλασσική φωτογραφία από το Ιράκ με έναν στρατιώτη που δείχνει να ακουμπάει όπλο στο κεφάλι ένος άλλου στρατιώτη, ενώ σε ένα άλλο κομμάτι της φωτογραφίας να προσφέρει νερό σε έναν πεσμένο ιρακινό στρατιώτη κλπ. Ανάλογα δηλαδή ποιο κομμάτι τη φωτογραφίας θα απομονώσεις, παραποιείται η δράση.

Ένα ακόμα παράδειγμα παραποίησης σκηνικού, ήταν η εκφωνήτρια από τη Σαουδική Αραβία με τη μαντήλα να λέει ειδήσεις με φόντο το σκηνικό της ΕΡΤ. Κάτι το οποίο δεν έγινε ποτέ. Έχει αλλάξει δηλαδή το σκηνικό της δράσης.

-Τελικά τα fake news πόσο βοηθούν τον προπαγανδιστικό λόγο;

Αυτό που ξέρουμε από την έρευνα δεν είναι εικασία. Είναι ένα διευρυμένο φαινόμενο, ωστόσο είναι ιδιαίτερα έντονο στην ακροδεξιά, είτε είναι φασιστική είτε όχι. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι στην Άκρα Δεξιά, το φαινόμενο της παραποίησης δεν εκπορεύεται τόσο από πάνω, αλλά και από την οργανωμένη βάση της ακροδεξιάς.

-Είναι αυτό που λέμε δηλαδή ότι θέλουν να «ταϊσουν» το ακροατήριό τους;

Η ακροδεξιά έχει μια μακιαβελική αντίληψη για την πολιτική και δεν σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Λιγότερο ή περισσότερο είναι δεκτική στην παραβίασή τους, δικτατορίες, βασανιστήρια, δολοφονίες, πολιτικές δολοφονίες, εντός εκτός μιας χώρας.

Ρέπει δηλαδή προς μια αυταρχική μορφή διακυβέρνησης. Επομένως, αφού η ακροδεξιά δεν έχει καλή σχέση με τα ατομικά δικαιώματα, δεν έχει και ηθικούς φραγμούς να παραποιήσει την αλήθεια των πραγμάτων. Είναι δομικό το φαινόμενο της παραποίησης ειδήσεων. Από τη χιτλερική περίοδο ακόμα, του Γ΄Ράιχ. Το ίδιο έκανε και η Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα. Θυμίζω για παράδειγμα, η Χ.Α. έκανε βίαιες ενέργειες στην Ελλάδα, μέχρι και δολοφονίες και αρνούταν ότι είχε οποιαδήποτε σχέση με αυτές.

Με πολύ μεγάλη ευκολία λοιπόν οι ακροδεξιοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν και ψέματα και παραποιημένες ειδήσεις για να πετύχουν έναν πολιτικό σκοπό.

-Συμπερασματικά επομένως, τα fake news εξυπηρετούν τον προπαγανδιστικό λόγο;

Εδώ πάμε στο κοινωνιολογικό μέρος της ανάλυσης. Παραποιημένες ειδήσεις είχαμε και πιο παλιά, ακόμα από το 1835. Υπάρχουν περιπτώσεις παραποιημένων ειδήσεων που εντοπίζονται το 19ο αι. Δεν σημαίνει όμως ότι είχαμε και φαινόμενο παραποιημένης ενημέρωσης.

Το ερώτημα που γεννάται είναι γιατί στις μέρες μας οι παραποιημένες ειδήσεις είναι τόσο εκτεταμένο φαινόμενο. Ο βασικός λόγος είναι ότι ζούμε σε μια – όπως τη χαρακτηρίζω σε προηγούμενο βιβλίο μου – κοινωνία της ενημέρωσης. Μια κοινωνία στην οποία το βασικό εργαλείο ενημέρωσης είναι το διαδίκτυο και η κυριότερη μορφή πληροφορίας που καταναλώνουμε είναι οι ειδήσεις.

Παλαιότερα, οι άνθρωποι παρακολουθούσαν ειδήσεις σε συγκεκριμένες ώρες μέσα στη μέρα, ενα μεσημεριανό και ένα βραδινό δελτίο. Στις μέρες μας, και παράγονται αλλά και καταναλώνονται τεράστιες ποσότητες ειδήσεων, και επίσης έχει πολλαπλασιαστεί και η θεματολογία των ειδήσεων.

Αρα, θα έλεγε κανείς, οι ειδήσεις σήμερα είναι το κύριο επικοινωνιακό φαινόμενο. Επομένως, αυτοί που θέλουν να κάνουν προπαγάνδα, οικονομική ή πολιτική, ενδύονται της πιο δημοφιλούς μορφής πληροφορίας, τις ειδήσεις. Προσαρμόζεται δηλαδή η προπαγάνδα, στην πιο επιδραστική μορφή πληροφορίας που είναι οι ειδήσεις. Για αυτό έχουμε και τόσο εκτεταμένη διάσταση στο φαινόμενο των fake news.

-Τις πταίει για το φαινόμενο αυτό;

Το ένα είναι το διαδίκτυο, αν και είναι λάθος να το στοχοποιούμε, δεν φταίει το διαδίκτυο για τις παραποιημένες ειδήσεις. Ωστόσο, με το πρόσχημα της ελαχιστοποίησης των fake news, μπορούν τελικά να επιβληθούν περιορισμοί σε αυτό, όπως έχει συμβεί σε αρκετές χώρες, με τελικό αποτέλεσμα τον περιορισμό της ελευθερίας του τύπου. Δεν φταίει επομένως το διαδίκτυο, αλλά είναι κάτι που συμβαίνει. Και ο μηχανισμός τους είναι ακριβώς αυτός. Είναι έτσι δομημένες, επειδή μπορούμε να τις πιστεύουμε.

-Πώς λειτουργεί αυτός ο μηχανισμός;

Η φόρμουλα της παραποίησης μιας είδησης είναι πάρα πολύ απλή. Στην πραγματικότητα δεν είναι ειδήσεις, χρησιμοποιούν τη μορφή των ειδήσεων για να σπείρουν προκαταλήψεις. Προκαταλήψεις υπάρχουν ήδη. Υπάρχουν και στο κοινό, υπάρχουν και στους δημοσιογράφους. Τι κάνουν τα Μέσα λοιπόν; Σπέρνουν τις προκαταλήψεις αφού τις ντύσουν πρώτα με γεγονότα που υποτίθεται οτι είναι ειδήσεις.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον φόνο που έγινε στα Γλυκά Νερά. Θυμόμαστε όλοι ποια ήταν η πρώτη εκδοχή. Οτι ήταν αλλοδαποί, Αλβανοί, Γεωργιανοί κλπ. Τι μετέδωσαν δηλαδή τα ΜΜΕ; Μετέφεραν μια προκατάληψη που υπάρχει στην κοινωνία και την «έντυσαν» με το περιστατικό στα Γλυκά Νερά. Αυτό επομένως που διαδίδεται και μεταδίδεται δεν είναι το γεγονός, είναι η προκατάληψη. Και επειδή υπάρχουν διαφορετικές προκαταλήψεις, υπάρχουν και διαφορετικές μορφές παραποιημένων ειδήσεων.

Για να επιστρέψω στο φαινόμενο της τόσης διασποράς παραποιημένων ειδήσεων, ένας δεύτερος παράγοντας, είναι η υποχώρηση των ιδεολογιών. Τη θέση που είχε παλιά η ιδεολογία, την παίρνουν τώρα οι προκαταλήψεις. Η κρίση των ιδεολογίων λοιπόν, βοηθάει αυτό το φαινόμενο.

Ένας τρίτος παράγοντας, είναι η πολιτική πόλωση. Η επίταση της πολιτικής πόλωσης. Αν προσέξουμε, στον πολιτικό ανταγωνισμό παρατηρούμε μια πόλωση, η οποία στο παρελθόν παρατηρείτο στις διεθνείς σχέσεις. π.χ. Ψυχρός πόλεμος, σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας, Ελλάδας-Τουρκίας, κλπ.

Αυτή η ένταση λοιπόν που παλιά υπήρχε στις διεθνείς σχέσεις, τώρα εχει μεταφερθεί στο εσωτερικό. Γεγονός που έχει να κάνει με την παγκοσμιοποίηση. Αντιμετωπίζουμε δηλαδή τον αντίπαλό μας στο εσωτερικό, όπως αντιμετωπίζαμε παλιά τον εξωτερικό μας εχθρό.

-Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα;

Διεθνώς, ένα παράδειγμα αρκετά διαφωτιστικό είναι η διακυβέρνηση Τραμπ στις ΗΠΑ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα όμως υπάρχει και στην ελληνική πραγματικότητα. Η περίπτωση της Συμφωνίας των Πρεσπών. Η Ελληνική κυβέρνηση τότε, χαρακτηρίστηκε grosso modo προδοτική, ως μια κυβέρνηση που βοήθησε τον εξωτερικό εχθρό.

-Στη διεθνή πολιτική σκηνή έχουμε τις περιπτώσεις Τραμπ, Όρμπαν κ.α., πέρασε αυτό θα έλεγε κανείς και στην Ελλάδα;

Κατά την αποψή μου, εκτός από τον τραμπισμό και τον ορμπανισμό μπορούμε να συμπεριλάβουμε και το φαινόμενο του μητσοτακισμού.

Όλο αυτό είναι ένα ενιαίο ιδεολογικό φαινόμενο, το οποίο έχει διαφορετικές εθνικές εκφάνσεις. Στις ΗΠΑ είναι τραμπισμός, στην Ουγγαρία είναι ορμπανισμός, στην Ελλάδα είναι μητσοτακισμός, στην Τουρκία είναι ερντογανισμός και πάει λέγοντας. Ιδεολογικά μιλώντας.

-Ποια ειναι η ουσία αυτής της ιδεολογίας;

Κατ εμέ, ειναι ο λαϊκιστικός νεοσυντηρητισμός. Αυτή είναι η ουσία που υπάρχει στην ιδεολογική πλατφόρμα και του Τραμπ και του Όρμπαν και του Μητσοτάκη. Και όχι αυτήν την περίοδο μόνο που είναι πρωθυπουργός, αλλά και πριν που ήταν στην αξιωματική αντιπολίτευση.

Είναι επίσης ο Μπορίσοφ στην Βουλγαρία, ήταν ο Φάρατζ στη Βρετανία, ο Μπολσονάρο στη Βραζιλία. Έχει πολλά πρόσωπα, τα οποία όμως δεν είναι ταυτόσημα. Το κοινό όμως σε όλες αυτές τις ιδεολογικές πλατφόρμες είναι ο λαϊκιστικός νεοσυντηρητισμός. Δηλαδή η συνάρθρωση νεοφιλελεύθερων πολιτικών με έναν ακραίο πολιτικό και ηθικό συντηρητισμό, με οξύ εθνικιστικό και λαϊκιστικό λόγο. Αυτός είναι ο πυρήνας.

-Για το τέλος, τι θέλατε να αποτυπώσετε με αυτό το βιβλίο; Γιατί το γράψατε;

Για να απελευθερωθώ. Κάθε βιβλίο ειναι σαν γέννα, το βγάζεις από μέσα σου για να απελευθερωθείς από αυτό που σε βασανίζει. Αυτό που το μελετάς και το ξαναμελετάς και ταυτόχρονα επιθυμείς να το κάνεις κτήμα και στους άλλους. Είτε να το δεχθούν είτε να το θέσουν απέναντι και να το κριτικάρουν.

*O Γιώργος Πλειός είναι καθηγητής και πρόεδρος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Δ.Σ. του ΕΣΡ