Μοντήγκλ Στερνς

Ανδρέας Παπανδρέου

Το αίνιγμα

Μετάφραση: Ελένη Μαχαιρά – Οντόνι

Εκδόσεις: Εστία Σελ.: 228

Τι, άραγε, ωθεί έναν Αμερικανό πρέσβη και διπλωμάτη καριέρας, με τρεις θητείες στην Ελλάδα σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους των μεταπολεμικών και μεταπολιτευτικών χρόνων, να καταπιαστεί στας δυσμάς του βίου του με την προσωπικότητα ενός Έλληνα φίλου του, καθηγητή και κατόπιν πρωθυπουργού; Το κίνητρο δεν μπορεί να είναι άλλο από την τεράστια γοητεία που άσκησε η πολύπλευρη προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου στον συγγραφέα διπλωμάτη. Αυτό από μόνο του, πέρα από οποιοδήποτε συμπέρασμα στο οποίο θα καταλήξει ο αναγνώστης διαβάζοντας το βιβλίο, αποδεικνύει ότι ο Παπανδρέου, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό βίο του, δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητος – όπως και δεν πέρασε!

Ο Στερνς δεν έχει καμιά απολύτως διάθεση να μεροληπτήσει απέναντι στον Έλληνα φίλο του, ωστόσο, η αυθεντική αμερικανική ματιά του στην πρόσληψη και κατανόηση του κόσμου και των ανθρώπων, παραμένει σε ορισμένες περιπτώσεις (και παρά τις καλές του προθέσεις) εγκλωβισμένη στα ηθικολογικά στερεότυπα του αμερικανικού δίπολου που εκφράζει την αντίληψη του καλού και του κακού. Κάθε απόκλιση αντιμετωπίζεται με υπερβολικό σκεπτικισμό και συμπεράσματα μάλλον μονομερή, καθώς η ζωή στερείται την πολυπλοκότητά της.

Το βιβλίο ξεκινά από τα μαθητικά χρόνια του Ανδρέα, την φοίτησή του στο Αμερικανικό Κολέγιο, την σχέση του με τον τροτσκισμό αλλά και την οικογενειακή του ζωή που διαταράχθηκε από τον πατέρα του ο οποίος εγκατέλειψε την οικογένειά του «για μιαν ηθοποιό». Όλος αυτός ο κόσμος είναι που καθορίζει τα παιδικά και νεανικά χρόνια του Ανδρέα. Πρόκειται σε γενικές γραμμές για έναν ανήσυχο και μάλλον πληγωμένο νεαρό ο οποίος, ωστόσο, διακρίνεται για την ξεχωριστή ευφυΐα του και τις επιδόσεις του στα μαθήματα (έπειτα από μια δυναμική παρέμβαση του πατέρα του).

Κατόπιν, ο Στερνς αναφέρεται στις περιπέτειες του Ανδρέα με την δικτατορία του Μεταξά και τις διάφορες αντικρουόμενες μαρτυρίες σχετικά με τα γεγονότα που αφορούσαν την σύλληψη, κράτηση και μετάβασή του στην Αμερική. Πρόκειται για γεγονότα που επίσης έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση του ψυχισμού του και των εσωτερικών του συγκρούσεων. Από τις σχετικές μαρτυρίες για εκείνη την εποχή του περιβόητου Μανιαδάκη, δεν λείπει η παραδοσιακή καχυποψία των διάφορων αριστερών που χώριζαν τους ανθρώπους σε προδότες και λαϊκούς ήρωες, με την ίδια ευκολία που μετέτρεπαν τους λαϊκούς ήρωες σε προδότες όταν το καλούσε το ιδεολογικό καθήκον! Η ιστορία της Αριστεράς είναι γεμάτη με ανάλογες …πονεμένες ιστορίες κομματικού πάθους.

Ακολουθεί η αμερικανοποίηση του Παπανδρέου που θα ολοκληρωθεί μετά από μια γεμάτη εικοσαετία όπου ο νεαρός μετανάστης εντάσσεται στην αμερικανική κοινωνία, γίνεται Αμερικανός πολίτης, υπηρετεί τη νέα του πατρίδα στο ναυτικό και κατόπιν διακρίνεται στην ακαδημαϊκή του καριέρα έχοντας καταφέρει στα τριάντα του να είναι ένας εξέχων οικονομολόγος. Ταυτόχρονα, παρακολουθούμε τον ιδιωτικό του βίο με την πρώτη σύζυγο του Χριστίνα Ρασσιά, τα απομνημονεύματα και τις κρίσεις της οποίας ο Στρενς χρησιμοποιεί κατά κόρον και φαίνεται να τους αποδίδει βαρύνουσα σημασία.

Καθοριστική είναι η γνωριμία του με την Μάργκαρετ, την δεύτερη σύζυγό του για 38 χρόνια. Το 1960 αρχίζει η διαδικασία επαναπατρισμού του μετά την πρόσκληση του Κωνσταντίνου Καραμανλή να αναλάβει το ΚΕΠΕ (Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών). Στο μεταξύ, παρακολουθούμε όλη την προσπάθεια του Γεωργίου Παπανδρέου να πείσει το γιο του να εγκαταλείψει την …ανούσια ακαδημαϊκή του καριέρα και να στραφεί στην πολιτική!

Ο Ανδρέας διατηρούσε πάντα τεταμένες σχέσεις με τον πατέρα του ενώ αντίθετα λάτρευε τη μητέρα του. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κοντινών του ανθρώπων, παρά τις σοβαρές οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπισε, «σε όλη του τη ζωή έπαιρνε τα χρήματα πιο σοβαρά στη θεωρία παρά στην πράξη».

Σε όλη του την αφήγηση, ο συγγραφέας προσπαθεί να ερμηνεύσει τον Παπανδρέου μέσα από μια σειρά έντονων αντιφάσεων που χαρακτήριζαν τον ιδιωτικό και τον δημόσιο βίο του. Ωστόσο, η όντως πολύπλοκη περίπτωση της προσωπικότητας του Αντρέα, ενός ανθρώπου σπάνιας ευφυΐας, είναι δύσκολο να ερμηνευτεί μέσα από ψυχολογικά κλισέ και τις νόρμες μιας «καθωσπρέπει» συμπεριφοράς που δεν έχει δικαίωμα στην απόκλιση. Ο Παπανδρέου δεν μπορεί να αξιολογηθεί ή να ερμηνευτεί παρά σε σχέση με τον εαυτό του και την εποχή του αλλά και τις τεράστιες κοινωνικές αλλαγές που επέφερε στην φεουδαλική έως το 1980, ελληνική κοινωνία.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα σημεία εκείνα όπου ο πρώην πρέσβης ερμηνεύει την πολιτική κατάσταση των μεταπολεμικών χρονών, της δικτατορίας και της Μεταπολίτευσης. Ο Στερνς, ως βαθύς γνώστης της διεθνούς κατάστασης και των παγκόσμιων ισορροπιών της εποχής, προσεγγίζει τα γεγονότα με μια ψυχραιμία η οποία ομολογουμένως μας λείπει. Η ματιά του είναι ενδεικτική και πολύ χρήσιμη ώστε να αντιληφθούμε ρεαλιστικά τον τρόπο που μας βλέπουν οι άλλοι. Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο του με αφορμή την εκλογή Κέννεντυ το 1960 όπου στην Ελλάδα «οι δεκατρείς αθηναϊκές καθημερινές εφημερίδες κάλυπταν αρκετά, αν όχι περισσότερο, τη νέα αμερικανική κυβέρνηση, θεωρώντας δεδομένο, οι περισσότερες με τον συνηθισμένο τους επαρχιωτισμό, ότι το πρώτο καθήκον της νέας πολιτικής Κέννεντυ θα ήταν να επιλέξει ποιο κόμμα θα στήριζε στις επόμενες ελληνικές εκλογές»!

Πολλές παρατηρήσεις του είναι αποκαλυπτικά εύστοχες έως οδυνηρές όπως όταν στην σελ. 36 κάνει λόγο για την «έμφυτη συνήθεια  των Ελλήνων να βάζουν τα οικογενειακά τους  συμφέροντα πάνω από τα εθνικά» ή στην σελ. 160 όταν ως Αμερικανός διατυπώνει μιαν εύλογη απορία αναφερόμενος στις αλλεπάλληλες  διαδηλώσεις στην αμερικανική πρεσβεία για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο:  «Έξαλλοι διαδηλωτές, κάθε βδομάδα, έκαιγαν το ομοίωμα του Κίσινγκερ  έξω από την αμερικανική πρεσβεία, για να καταγγείλουν την αμερικανική απάτη, αγνοώντας, πρέπει να πω, την τουρκική πρεσβεία μόλις απέναντί μας…».

Από την άλλη, παραδέχεται ευθέως δίχως να μασά τα λόγια του την «ιδιαίτερη σχέση της CIA με την μοναρχία -και το στρατό- (που) χρονολογούνται από την αρχή του εμφύλιου πολέμου». Ενδιαφέρον έχει ότι αναφέρεται κανονικά στην στήριξη της χούντας από την κυβέρνηση Νίξον, «με ανταλλάγματα προσοδοφόρες αμερικανικές επενδύσεις στην Ελλάδα και τον ελλιμενισμό του Έκτου μας Στόλου».

Ωστόσο, μοιάζει να απορεί για τον αντιαμερικανισμό του Ανδρέα που έφτασε δικαιολογημένα μετά την κυπριακή τραγωδία στο αποκορύφωμά του και φαίνεται να τον συνδυάζει στις τροτσκιστικές του ρίζες όταν αυτός φορούσε ακόμα κοντά παντελονάκια και όχι στην απαράδεκτη και υπόλογη αμερικανική πολιτική. Ο ίδιος ο Κλίντον, μάλιστα, στην επίσκεψή του στην χώρα μας, είχε ζητήσει συγγνώμη.

Θα ήταν πιο ωφέλιμο να ερμήνευε τον αντιαμερικανισμό αλλά και την δυναμική επανεμφάνιση με ηθικά ερείσματα της Αριστεράς στην Ελλάδα στην ανόητη στάση των Αμερικανών να στηρίξουν ένα καθεστώς εγκληματικά ηλίθιων καθαρμάτων με αποτέλεσμα να εδραιώσουν πολιτικά όσο κανείς άλλος την σταλινική Αριστερά στην Ελλάδα καθιστώντας την ηθικά κυρίαρχη. Αντί, λοιπόν, ο Στερνς να απορεί για τον «ακατανόητο» αντιαμερικανισμό του Αντρέα αποδίδοντάς του αναξιοπιστία και αχαριστία, καλό είναι να ρίξει μια ματιά στο κακό που προξένησε η χώρα του στην πατρίδα του Ανδρέα υποστηρίζοντας ένα καθεστώς αλητών δικτατόρων όπου η CIA δρούσε ανεξέλεγκτα και όχι να απορεί για την «αχαριστία του προς την χώρα που τον φιλοξένησε και τον ανέδειξε».

Ο συγγραφέας δεν αποφεύγει τον πειρασμό να προβεί σε μια σύγκριση του Ανδρέα Παπανδρέου με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ο ρόλος και η συμβολή του Κωνσταντίνου Καραμανλή ήταν άλλη και άλλος ο ρόλος του Ανδρέα. Εξ άλλου, από μια πρώτη ματιά γίνεται φανερό ότι πρόκειται για δυο εκ διαμέτρου αντίθετους χαρακτήρες. Δεν θα σταθούμε στις αποτιμήσεις αλλά σε μια παράληψη που προξενεί απορία. Ενώ κατηγορείται ο Αντρέας για την αντιαμερικανική ρητορική του, πράγμα εντελώς δικαιολογημένο στις συνθήκες της εποχής και την ανησυχία που αυτός ο απρόβλεπτος χαρακτήρας δημιουργούσε στους αμερικανικούς κύκλους, δεν αναφέρεται σε μια σημαντική λεπτομέρεια: ότι η Ελλάδα έφυγε από το πολιτικό σκέλος του ΝΑΤΟ επί Καραμανλή και όχι από τον αντιαμερικανό Παπανδρέου.

Εν πάση περιπτώσει, το βιβλίο είναι πραγματικά άκρως ενδιαφέρον καθώς μας αποκαλύπτει το πώς σκέφτονται και ερμηνεύουν τον κόσμο οι Αμερικανοί και κυρίως το πώς μας βλέπουν και μας κατανοούν. Αυτό από μόνο του είναι ιδιαίτερα χρήσιμο και ως εκ τούτου, πρόκειται για ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί.

ΥΓ: Για την ιστορία αναφέρω ότι ο Στερνς παραπέμπει σε πολλά σημεία στις σημειώσεις του βιβλίου του στην εφημερίδα ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ, όπου μάλιστα από τις ομώνυμες εκδόσεις είχε κυκλοφορήσει και το βιβλίο του «Η αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα, την Τουρκία και την Κύπρο» Αθήνα, 1992.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλία που σκέφτονται, αναγνώστες που μαθαίνουν

Όλοι ίδιοι είναι;

Αφιέρωμα 1821-2021 – Κύκλος έβδομος: Η διαμόρφωση των συνόρων του ελληνικού κράτους 1830-1947