Το 2021 είναι ένα επετειακό έτος που εκ των πραγμάτων γίνεται αφορμή εθνικής αυτογνωσίας και αναστοχασμού αλλά και αναγκαίων αναθεωρήσεων εξιδανικευμένων ερμηνειών και προσλήψεων του εθνικού βίου, που αισίως συμπληρώνει εφέτος 200 χρόνια από την έναρξη των επαναστατικών διαδικασιών οι οποίες μετά από μια δεκαετία, κατέληξαν στην δημιουργία του νεοελληνικού κράτους.

Στη διάρκεια του τρέχοντος έτους, έχουν διοργανωθεί μια πλειάδα εκδηλώσεων που παρά τους υγειονομικούς περιορισμούς οι οποίοι ανέτρεψαν όλον τον αρχικό σχεδιασμό, ξεπέρασαν τελικά κάθε εμπόδιο -ελέω τεχνολογίας!- συμβάλλοντας στο να ανοίξει μια εθνική συζήτηση εφ’ όλης της ύλης για τα πρώτα (δύσκολα;) 200 χρόνια εθνικού βίου. Αυτές τις εκδηλώσεις συνέδραμε αποφασιστικά μια εξαιρετικά πλούσια και ενδιαφέρουσα εκδοτική παραγωγή με κυρίαρχα τα περί της επαναστάσεως, θέματα -ανοίγοντας μια σειρά προβληματισμών, δημιουργικών αντιπαραθέσεων, σύγχρονων νεωτερικών προσεγγίσεων με επιστημονικό κύρος- που έγινε αφορμή ενός ειλικρινούς δημόσιου (αναγνωστικού) διαλόγου, απαλλαγμένου κυρίως από τις κυρίαρχες αφηγηματικές αφέλειες. Το αποτέλεσμα υπήρξε ιδιαίτερα ευτυχές και εθνικά ωφέλιμο καθώς έγιναν εντυπωσιακά βήματα προς την εθνική αυτογνωσία.

Μια έκδοση εθνικής αυτογνωσίας και ολοκλήρωσης

Στα τέλη του 2020, ο γνωστός «Κύκλος Ιδεών», το think tank του Ευάγγελου Βενιζέλου (που μας έχει …κακομάθει σε υψηλών προδιαγραφών συνέδρια με ιδιαίτερα θελκτικά αλλά και καθοριστικής σημασίας για την σύγχρονη πραγματικότητα, θέματα) οργάνωσε ένα συνέδριο στο πλαίσιο της «Πρωτοβουλίας 1821-2021» ως μια εισαγωγή στις εορταστικές εκδηλώσεις του 2021, με θέμα «Εργαστήριον η Ελλάς» – Θεσμοί και καταστάσεις που δοκιμάστηκαν στην Ελλάδα από την Παλιγγενεσία έως τις ημέρες μας. Φιλοδοξία τότε του συνεδρίου ήταν να οργανωθεί στα τέλη του 2021 μια νέα εκδήλωση με την μορφή ημερίδας ή διημερίδας στην οποία θα παρουσιάζονταν τα πρακτικά του συνεδρίου σε μορφή βιβλίου. Το βιβλίο ήδη κυκλοφορεί σε έναν κομψότατο τόμο από τις εκδόσεις Επίκεντρο και μένει η εκδήλωση για να ολοκληρωθεί ο Κύκλος των υποσχέσεων και της μεγάλης προσφοράς στην πληρέστερη κατανόηση του εθνικού αφηγήματος. Σε αυτό συμμετέχουν με κείμενά τους, εξέχοντες επιστήμονες, Έλληνες και ξένοι, από τους πλέον έγκυρους καθηγητές μέχρι νεώτερους αλλά καταξιωμένους ερευνητές. Πρόκειται για ιστορικούς, πολιτικούς επιστήμονες, νομικούς, οικονομολόγους, θεολόγους.

Την επιμέλεια της έκδοσης υπογράφουν οι Ευάγγελος Βενιζέλος , καθηγητής ΑΠΘ, πρώην Αντιπρόεδρος Κυβέρνησης και Υπουργός Εξωτερικών, Κώστας Κωστής, καθηγητής Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας, ΕΚΠΑ και Ευάνθης Χατζηβασιλείου, καθηγητής Ιστορίας του Μεταπολεμικού Κόσμου, ΕΚΠΑ.

Καφενείον η Ελλάς ;

Η ιστορία ενός νεοσύστατου, μόλις διακοσίων ετών, κράτους αποτελεί από μόνη της μια ιδιαίτερα πολύπλοκη υπόθεση, πόσω μάλλον όταν αυτό το κράτος συγκροτείται από μιαν εθνότητα που διαπερνά πρωταγωνιστικά όλη την ιστορία της ανθρωπότητας. Θέλω να πω ότι για ένα νέο κράτος το δυσανάλογο βάρος του ένδοξου παρελθόντος, αποτελεί ένα επί πλέον πρόβλημα του οποίου η διαχείριση είναι εξαιρετικά λεπτή και πολυσύνθετη – έως επικίνδυνη και γεμάτη παγίδες.

Ήδη με τον ιδιαίτερα ευρηματικό και εύστοχο τίτλο του συνέδριου, επιχειρείται με έναν διακριτικό συνειρμό μια σύνδεση με την δημοφιλή νεοελληνική συνήθεια να ταυτίζεται το κράτος υποτιμητικά με καφενείο. Το Εργαστήριον η Ελλάς βρίσκεται στον αντίποδα αυτής της νοοτροπίας καθώς τίποτα δεν θυμίζει καφενείο. Αντίθετα, όλα τοποθετούνται θαυμαστά με επιστημονική τάξη, ακρίβεια, συνέπεια και υψηλό αίσθημα ευθύνης ώστε να γίνουν ευδιάκριτες όλες οι παράμετροι που ορίζουν την διαδρομή αυτών των διακοσίων ετών.

Πρόκειται για μια διαδρομή εθνικής αυτογνωσίας, για να γνωριστούμε καλύτερα με την ιστορία της χώρας μας, δηλαδή με την καταγωγή μας με το παρελθόν και τα ιστορικά μας βιώματα και να συνδεθούμε ορθολογικά με το παρόν και το μέλλον μας.

Παράγουμε περισσότερη ιδεολογία από ιστορία

Άραγε, αν σκύψει κανείς σε αυτούς τους δυο αιώνες ανεξάρτητης ζωής, μπορεί να επιχειρήσει έναν πρώτο απολογισμό αυτής της πορείας του κράτους; Μπορεί να ξεδιαλύνει τις επιτυχίες από τις αποτυχίες, μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα αν επέτυχε το πείραμα του νεοελληνικού κρατιδίου που ο γνωστός μας Φαλμεράγιερ χαρακτήρισε ως «ασυγχώρητο ευρωπαϊκό λάθος»; Πιθανόν η απάντηση να ήταν ευκολότερη και ευστοχότερη από ότι αποδεικνύεται στις διάφορες φιλότιμες προσεγγίσεις, αν η χώρα δεν ήταν αυτοβούλως δέσμια των ιδιαιτεροτήτων της. Αν δεν κολακευόταν ότι η δική της περίπτωση αποτελεί μοναδική στην Ιστορία.

Αναλύοντας το παρελθόν, εύκολα θα παρατηρούσε κανείς ότι το νεοελληνικό κράτος οικοδομήθηκε πάνω σε …παράπονα. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να ισχυριστούμε ότι παράγουμε περισσότερη ιδεολογία από ιστορία! Η ιστορία αυτού του κράτους, ωστόσο, υπήρξε γεμάτη από αλλεπάλληλα, τεκτονικής έντασης περιστατικά που εναλλάσσονταν με ιλιγγιώδη ταχύτητα όπου κάθε μέρα επιφύλασσε μιαν έκπληξη και μιαν ανατροπή – συντάσσοντας έτσι μια συγκλονιστική εθνική αφήγηση. Αν η ιστορία της χώρας ήταν ιστορικό μυθιστόρημα, σίγουρα θα ήταν ένα ακαταμάχητο μπεστ σελερ!

Όπως καίρια επισημαίνει στο εισαγωγικό του σημείωμα ο Ε. Βενιζέλος: « Η Ελλάδα λειτούργησε σε όλη αυτήν την μακρά περίοδο, ως εργαστήριο στο οποίο δοκιμάστηκαν, ή ακόμα διαμορφώθηκαν, νέες καταστάσεις και νέοι θεσμοί, η χρήση των οποίων μεταφέρθηκε σε άλλες χώρες, ή επαναλήφθηκε στην Ελλάδα σε μεταγενέστερες ιστορικές φάσεις και υπό άλλες συνθήκες». Άραγε, αυτή η διαπίστωση σημαίνει ότι η ιστορία της χώρας υπήρξε μια ιστορία εξαρτήσεων από την οποία απουσίαζε η ίδια; Παραδόξως, αυτή η διόλου κολακευτική διαπίστωση αποτελεί την πλέον δημοφιλή θυμοσοφική κατακλείδα προκειμένου να απαλλαγούμε των ιστορικών ευθυνών μας, να μεταθέσουμε την ευθύνη στον «ξένο παράγοντα» και να υποδυθούμε τον αγαπημένο εθνικό μας ρόλο της …πτωχής πλην τιμίας κόρης-χώρας!

Η Ελλάδα, εκτός από το να θρηνεί, χαίρεται και καμιά φορά;

Ωστόσο, αν παρατηρούσε κανείς προσεκτικότερα, θα διαπίστωνε με ευκολία ότι αυτή η συνεχώς «αδικημένη χώρα» έχει επεκτείνει μέσα σε διακόσια χρόνια επτά φορές τα σύνορά της – μια επιτυχία διόλου ευκαταφρόνητη αλλά αντάξια εθνικής περηφάνιας. Θα διαπίστωνε επίσης σχετικά εύκολα ότι μέσα από δυσκολίες, ατυχίες, προσκόμματα, αυτή η χώρα κατάφερε να βρίσκεται πάντα στην σωστή πλευρά της Ιστορίας, επωφελούμενη όχι μόνο από αυτά που κέρδισε αλλά και από αυτά που δεν έχασε!

Το Συνέδριο του οποίου τα πρακτικά βρίσκονται στον παρόντα τόμο προς μελέτη (ίσως και συμμόρφωση!), ανατέμνει αυτούς τους δυο αιώνες συναρπαστικού εθνικού βίου όπου αποκαλύπτεται μια Ελλάδα υπερδραστήρια, που συμμετέχει στις εξελίξεις στο περιβάλλον της, μια Ελλάδα όπου συγκροτούνται θεσμοί πρωτόγνωροι και πολλές φορές πρωτοποριακοί σε σχέση με πολλές άλλες χώρες, μια Ελλάδα που -για παράδειγμα- έχει εκ διαμέτρου αντίθετη τύχη από τις υπόλοιπες της Βαλκανικής Χερσονήσου, μια Ελλάδα που συμμετέχει στον σκληρό πυρήνα του σύγχρονου κόσμου, μια Ελλάδα που την τελευταία πεντηκονταετία αποτελεί μια προηγμένη ευρωπαϊκή χώρα, μέτοχο των σύγχρονων εξελίξεων.

Ο θεματικός Κύκλος του συνεδρίου

Έχοντας συνηθίσει να αντιλαμβανόμαστε την ιστορία μας σαν μια σειρά ηρωικών απονενοημένων πράξεων, υποτιμούμε τον τεράστιας σημασίας, ρόλο της Ελληνικής Επανάστασης και τον περιορίζουμε στα στενά εθνικά πλαίσια. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί ένα κατ’ εξοχή ευρωπαϊκό ιστορικό γεγονός που κλόνισε συθέμελα την Οθωμανική Αυτοκρατορία και είχε σαν αποτέλεσμα την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους η οποία πυροδότησε μια σειρά εξελίξεων που επηρέασαν καθοριστικά την δημιουργία των εθνικών κρατών στην Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Ήδη, με την έναρξη των επαναστατικών διαδικασιών, η Ελλάδα αγωνίζεται ταυτόχρονα σε ένα ακόμα πεδίο μάχης λαμπρό που δεν είναι άλλο από τους συνταγματικούς θεσμούς. Έτσι, γράφεται μια συναρπαστική ιστορία γύρω από το Σύνταγμα θέτοντας τα θεμέλια για την απελευθέρωση και ταυτόχρονα τη συγκρότηση ενός κυρίαρχου κράτους. Μια σειρά επαναστατικών νεωτερικών συνταγματικών θεσμών δοκιμάζονται στο «ελληνικό εργαστήριο» και θέτουν τις βάσεις για την οικοδόμηση της εθνικής μας ταυτότητας και της συλλογικής μας αυτογνωσίας.

Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα θεματική ενότητα αφορά την πρόκληση που κλήθηκε να αντιμετωπίσει το νεοϊδρυθέν κρατίδιο και που δεν είναι άλλη από την αυτοκεφαλία της Ορθόδοξου Ανατολικής του Χριστού Εκκλησίας. Αρχικά, η  Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου το 1821 και η Γ’ της Τροιζήνας το 1827, όρισαν τρόπους προσωρινής λειτουργίας της εκκλησιαστικής διοίκησης του αρτισύστατου νεοελληνικού κράτους. Στη συνέχεια, ο Καποδίστριας  διόρισε εκκλησιαστική επιτροπή το 1828 και η Δ’ Εθνική Συνέλευση του Άργους κατέστησε Γραμματεία Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Παιδείας. Τέλος, επί αντιβασιλείας Όθωνος, ο Μάουερ συγκρότησε το 1933 κληρικολαϊκή Νομοπαρασκευαστική επιτροπή που συμμετείχαν εξέχουσες προσωπικότητες. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τον Σπυρίδωνα Τρικούπη και τον ιερωμένο Θεόκλητο Φαρμακίδη. Τελικά, συνετάχθη κείμενο βασιλικού διατάγματος για την ανακήρυξη του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ελλάδος, με την απόσπασή της από την κανονική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Στην συνέχεια, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με την καρδιά των γεγονότων του εικοστού αιώνα, αρχής γενομένης από τα γεγονότα πριν τους Βαλκανικούς έως και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με την εμπλοκή της χώρας μας σε αυτόν. Πρόκειται για μια έντονη και πλήρη ιστορική περίοδο με κυρίαρχο το τραύμα της μικρασιάτικης καταστροφής και των πολύμορφων συνεπειών της.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι προσεγγίσεις σε θέματα λιγότερο προσιτά, ωστόσο, σημαντικά, κυρίως για το πώς έχει αποτυπωθεί ιστορικά και λειτουργεί ο μεγαλοϊδεατισμός και ο αλυτρωτισμός ή για το για το πώς ενσωματώθηκαν οι πρόσφυγες.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η χώρα εισέρχεται σε μια νέα περίοδο που ξεκινά δυστυχώς με έναν καταστροφικό εμφύλιο που καταγράφεται ως το πρώτο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου . Η χώρα εντάσσεται στο ΝΑΤΟ ενώ ταυτόχρονα εγκαινιάζονται οι πρώτες σχέσεις με τις τότε Ευρωπαϊκές Κοινότητες που διακόπτονται με την επταετή δικτατορία…

Στα διακόσια χρόνια από την έναρξη της ελληνικής επανάστασης, η Ελλάδα δοκιμάζεται από μια σειρά προκλήσεων που πολλές φορές επανέρχονται, λες και το παρελθόν επαναλαμβάνεται ως παρόν. Από το πρώτο δάνειο της ανεξαρτησίας έως τα σύγχρονα μνημόνια και το πρόγραμμα στήριξης και προσαρμογής της ελληνικής οικονομίας, η Ελλάδα αποτελεί ένα εργαστήριο στο οποίο δοκιμάστηκαν πολλές ιδέες, θεσμοί, προγράμματα, εφαρμογές που στο σύνολό τους όχι μόνο διαμόρφωσαν το κράτος που ξέρουμε σήμερα αλλά λειτούργησαν ευεργετικά και για αλλά κράτη.

Το Εργαστήριον η Ελλάς είναι το αποτέλεσμα μιας υψηλού επίπεδου επιστημονικής ανατομίας των 200 ετών από την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας όπου αναλύονται εμπνευσμένα όλοι οι θεσμοί και οι κατατάσσεις που δοκιμάστηκαν στη χώρα μας στους δυο αυτούς αιώνες εθνικού βίου. Είναι ένα βιβλίο ξεχωριστό που δεν πρέπει να λείψει από καμιά ελληνική βιβλιοθήκη. Είναι ένα βιβλίο εθνικής αυτογνωσίας και ολοκλήρωσης.

Εργαστήριον η Ελλάς

Θεσμοί και καταστάσεις που δοκιμάστηκαν στην Ελλάδα από την Παλιγγενεσία έως τις ημέρες μας

Πρακτικά του Συνεδρίου του Κύκλου Ιδεών

Επιμέλεια Ευ. Βενιζέλος / Κ. Κωστής / Ευ. Χατζηβασιλείου

Εκδόσεις : Επίκεντρο Σελ.: 430

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Ένας ντεντέκτιβ με φτερά Αγγέλου

Η γεωγραφία του χρόνου

Ο Ανδρέας ανήκει στους Έλληνες!