Τα προ μηνός δημοσιοποιημένα προσωρινά αποτελέσματα της απογραφής επιβεβαίωσαν τη μείωση του πληθυσμού στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, που σημαδεύτηκε από την οικονομική, την «προσφυγική» και την επιδημιολογική κρίση.

Η μείωση αυτή (-384.000, -3,55%), μικρότερη της εκτιμώμενης, χαρακτηρίζει, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, την πλειονότητα των διοικητικών ενοτήτων της χώρας μας.

Η εξαγωγή όμως συμπερασμάτων με βάση τα αποτελέσματα αυτά σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Έτσι, ενώ πιθανότατα οι μεταβολές που προκύπτουν σε επίπεδο μεγάλων Περιφερειών και Περιφερειακών Ενοτήτων δεν αφίστανται σημαντικά της πραγματικότητας, δεν ισχύει κατ’ ανάγκην το ίδιο στις μικρές Π.Ε. και στους δήμους για τους λόγους που συνοπτικά εκθέτουμε στο άρθρο αυτό.

Η απογραφή του 2021 είναι η όγδοη μεταπολεμική απογραφή στη χώρα μας. Διεξήχθη σχεδόν 10,5 χρόνια μετά την προηγούμενη και διαφοροποιείται από αυτήν σε τρία βασικά σημεία:

● Στην περίοδο διεξαγωγής της (εν μέσω της επιδημιολογικής κρίσης).

● Στην πολύ μεγαλύτερη διάρκειά της (μήνες έναντι ημερών).

● Στο σύστημα συλλογής των στοιχείων (συμπλήρωση έντυπων ερωτηματολογίων, όπως και το 2011, με προσωπική συνέντευξη, «ηλεκτρονική αυτοαπογραφή» μέσω ειδικά σχεδιασμένης διαδικτυακής εφαρμογής και, επικουρικά, συλλογή πληροφοριών από τρίτους).

Οφείλουμε ταυτόχρονα να σημειώσουμε ότι η δεκαετία ανάμεσα στις δύο τελευταίες απογραφές σημαδεύτηκε από τρεις μεγάλες κρίσεις (οικονομική, «προσφυγική» και επιδημιολογική), οι οποίες, εκτός των άλλων, είχαν σημαντικές άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις και στα πληθυσμιακά μεγέθη.

Επομένως τα συλλεχθέντα στοιχεία στην απογραφή του 2021, αν αυτή πληροί τα βασικά προαπαιτούμενα (την καθολική και ταυτόχρονη καταγραφή όλων αυτών που βρίσκονταν στη χώρα μας την 22α Οκτωβρίου 2021 – ημέρα αναφοράς – καθώς και τη συλλογή αξιόπιστων δεδομένων), παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς θα μας επιτρέψουν να έχουμε μια σαφή εικόνα του πληθυσμού και των χαρακτηριστικών του τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, ενώ παράλληλα είναι και εξαιρετικά χρήσιμα για τον σχεδιασμό τομεακών και χωρικών πολιτικών από όλους τους επιφορτισμένους φορείς της κεντρικής και περιφερειακής διοίκησης.

Είναι απαραίτητα, επομένως, τόσο για την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης και για τη χάραξη μέτρων πολιτικής (κοινωνικής, οικονομικής, εκπαιδευτικής, μεταναστευτικής κ.ά.) όσο και για την περιφερειακή ανάπτυξη (καθώς αποτελούν τα μόνα αξιόπιστα δεδομένα που διαθέτουμε, ακόμη και για τη μικρότερη γεωγραφική ενότητα) και για τη ρύθμιση ποικίλων διοικητικών θεμάτων (όπως η κατανομή των επιχορηγήσεων στην Τοπική Αυτοδιοίκηση και η αντιπροσώπευσή μας στα εκλεγόμενα όργανα).

Εκτιμώμενος μόνιμος πληθυσμός και μόνιμος πληθυσμός στις απογραφές του 2011 και του 2021

Οι απογραφέντες μόνιμοι κάτοικοι της χώρας μας το 2011 ήταν 10,817 εκατομμύρια και το στατιστικό σφάλμα (διαφυγή) βάσει της έρευνας κάλυψης της ΕΛΣΤΑΤ εκτιμήθηκε σε εθνικό επίπεδο στο 2,83% [υψηλότερο στους αλλοδαπούς (6,6%) και χαμηλότερο στους ημεδαπούς (2,5%)]. Λαμβάνοντας υπόψη το σφάλμα αυτό, η ΕΛΣΤΑΤ επανεκτίμησε τον μόνιμο πληθυσμό της χώρας μας στη μέση του 2011 (δηλαδή 1,5 μήνα μετά την απογραφή του 2011) σε 11,105 εκατομμύρια. Με δεδομένα ότι

● το Φυσικό Ισοζύγιο (γεννήσεις – θάνατοι) την περίοδο 30.6.2011 έως τα τέλη Οκτωβρίου του 2021 (πρόσφατη απογραφή) είναι αρνητικό κατά 310.000 και

● το εκτιμώμενο από την ΕΛΣΤΑΤ μεταναστευτικό ισοζύγιο (είσοδοι – έξοδοι) για την ίδια περίοδο είναι επίσης αρνητικό κατά 175 χιλ.),

εκτιμούμε ότι ο μόνιμος πληθυσμός της χώρας μας στα τέλη Οκτωβρίου του 2021 εγγίζει τα 10,620 εκατομμύρια [11,105 εκατ. -310.000 (γεννήσεις – θάνατοι) – 170 χιλ. (είσοδοι – έξοδοι)].

Η εκτίμησή μας αυτή ελάχιστα διαφέρει από αυτήν της ΕΛΣΤΑΤ που υιοθέτησε και η Eurostat σε πρόσφατο δημοσίευμά της¹ (10,604 εκατ. την 1.1.2022). Με βάση τα δεδομένα αυτά, η μείωση του πληθυσμού ανάμεσα στις 30.6.2011 και τις 30.10.2021 εκτιμάται στις 485.000.

Η απογραφή του 2021 αναμενόταν να δώσει – όπως και η προηγούμενη – έναν μικρότερο μόνιμο πληθυσμό από τον εκτιμώμενο, καθώς και σε αυτήν υπάρχει ένα σφάλμα (μη απογραφή τμήματος του πληθυσμού).² Όπως και έγινε, καθώς, με βάση τα προσωρινά αποτελέσματα, οι απογραφέντες μόνιμοι κάτοικοι της χώρας μας ανέρχονται σε 10,432 εκατ. έναντι των εκτιμώμενων 10,620 εκατ.

Τα προσωρινά στοιχεία δίδουν έτσι μια μείωση 385.000 ανάμεσα στις δύο απογραφές, μικρότερη της εκτιμώμενης (-485.000) και ένα έμμεσα εκτιμώμενο αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο μόλις 75.000 (έναντι των 175.000 με βάση τις τελευταίες εκτιμήσεις της ΕΛΣΤΑΤ για την ίδια περίοδο).

Οι μεταβολές ανάμεσα στο 2021 και το 2011 σε περιφερειακό επίπεδο με βάση τα προσωρινά αποτελέσματα

Υπενθυμίζουμε ότι στα χαμηλότερα του εθνικού διοικητικά επίπεδα οι όποιες αυξομειώσεις οφείλονται σε τρία διαφορετικά ισοζύγια:

● Το Φυσικό (γεννήσεις – θάνατοι).

● Αυτό της εξωτερικής μετανάστευσης (είσοδοι – έξοδοι από την Ελλάδα).

● Αυτό της εσωτερικής μετανάστευσης (εγκατάσταση σε μια διοικητική ενότητα από άλλες ενότητες εντός της Ελλάδας – έξοδοι προς αυτές).

Σε γενικές δε γραμμές οι αυξομειώσεις του πληθυσμού ανάμεσα στις δύο απογραφές οφείλονται κυρίως στη διαφοροποιημένη γήρανση (όσο υψηλότερο είναι το ποσοστό των 65 και άνω τόσο αρνητικότερο είναι στη μεσο-απογραφική περίοδο και το ισοζύγιο γεννήσεις – θάνατοι) και στη διαφοροποιημένη ανθεκτικότητα της οικονομίας τους στις μετά το 2010 κρίσεις, καθώς όσο αρνητικότερα ήταν τα ισοζύγια της εξωτερικής και της εσωτερικής μετανάστευσης³ τόσο αρνητικότερη ήταν και η επίδρασή τους στις μεταβολές του πληθυσμού τους.

Η εξαγωγή συμπερασμάτων σε χαμηλότερα του εθνικού επίπεδα με βάση τα προσωρινά αποτελέσματα (ακόμη και στην περίπτωση που αυτά δεν διαφοροποιηθούν σημαντικά των τελικών) απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, καθώς το 2021 το σφάλμα κάλυψης στις Περιφέρειες, τις Περιφερειακές Ενότητες (Π.Ε.) και κυρίως στους δήμους διαφέρει πιθανότατα από το σφάλμα του 2011.

Οι αυξομειώσεις του πληθυσμού, ανάμεσα στο 2021 και το 2011, στις προαναφερθείσες διοικητικές ενότητες επηρεάζονται αναπόφευκτα από το γεγονός αυτό (όπως επηρεάζονται σε κάποιους δήμους και από το διαφοροποιημένο στις δύο απογραφές ποσοστό των ατόμων που δήλωσαν δήμο μόνιμης κατοικίας διαφορετικό από αυτόν της μόνιμης διαμονής τους).⁴ Έτσι, αν οι καταγραφείσες τάσεις σε επίπεδο μεγάλων Περιφερειών και Π.Ε. δεν αφίστανται πιθανότατα σημαντικά της πραγματικότητας, δεν ισχύει κατ’ ανάγκη το ίδιο τόσο για τους μικρότερους δήμους όσο και για τις μικρότερες Π.Ε.

Ειδικότερα, από την πρώτη ανάλυση των προσωρινών αποτελεσμάτων διαπιστώνονται σημαντικές διαφοροποιήσεις από τον εθνικό μέσο όρο (μείωση του πληθυσμού κατά 3,5%) σε διοικητικά επίπεδα χαμηλότερα των 13 Περιφερειών. Έτσι, με βάση πάντοτε τα δεδομένα αυτά, 13 μόνον Π.Ε. αύξησαν τον πληθυσμό τους και 61 είχαν μείωση, με τη μέγιστη αύξηση να καταγράφεται στην Π.Ε. Κω (+10,5%) και τη μέγιστη μείωση στην Π.Ε. Γρεβενών (-16%).

Οφείλουμε όμως ταυτόχρονα να σημειώσουμε, λαμβάνοντας υπόψη και τα αναφερόμενα στην προηγούμενη παράγραφο, ότι τα μικρά ποσοστά μεταβολής (θετικά ή αρνητικά, από -1,5% έως +1,5%) σε 14 Π.Ε. (μία σχεδόν στις πέντε) αφήνουν να διαφανεί μια σχετική σταθερότητα του πληθυσμού τους.

Αν αλλάξουμε κλίμακα, σε επίπεδο δήμου (325 ενότητες – Χάρτης) διαπιστώνουμε ότι:

● Αύξηση του πληθυσμού έχει μόνον το 25% του συνόλου (81/325).

● Οι αυξομειώσεις είναι πολύ μικρές (από -2,0% έως + 2,0%), σε έναν σχεδόν στους πέντε δήμους (61/325).

● Οι περισσότεροι από τους δήμους που κέρδισαν πληθυσμό εντοπίζονται στην Π.Ε. Δωδεκανήσων και περιμετρικά των δύο μητροπολιτικών κέντρων Αθήνας και Θεσσαλονίκης (δευτερευόντως δε στην Κρήτη και στις Κυκλάδες), ενώ η πλειονότητα όσων έχουν ποσοστά μείωσης σαφώς αρνητικότερα του μέσου εθνικού όρου (>-5%) συγκεντρώνονται σχεδόν όλοι στον ηπειρωτικό χώρο (η πλειονότητά τους δε στη Β. Ελλάδα και τη Θεσσαλία).

Ταυτόχρονα οφείλουμε να επισημάνουμε ότι από μια πρώτη ανάλυση των αυξομειώσεων σε συνδυασμό με τα Φυσικά Ισοζύγια (γεννήσεις – θάνατοι ανάμεσα στις δύο απογραφές) προκύπτουν σημαντικά ερωτήματα όσον αφορά τις μεταβολές για αρκετούς δήμους. Ειδικότερα, εκτός του ότι σε πολλούς η μεταβολή σε απόλυτες τιμές ανάμεσα στις δύο απογραφές ταυτίζεται σχεδόν με τα Φυσικά τους Ισοζύγια, έχουμε:

● δήμους που καταγράφουν αύξηση του πληθυσμού τους (μερικές δε φορές ισχυρότατες) με πολύ αρνητικά Φυσικά Ισοζύγια,

● δήμους με αρνητικότατα Φυσικά Ισοζύγια και αναντίστοιχες, σε σχέση με αυτά, μειώσεις

● και δήμους με υψηλότατα Φυσικά Ισοζύγια και μείωση του πληθυσμού τους.

Η δημοσιοποίηση των τελικών αποτελεσμάτων από την ΕΛΣΤΑΤ αναμένεται επομένως με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς, εκτός του ότι θα ανακοινωθεί ο πληθυσμός όλων των διοικητικών επιπέδων με διαχωρισμό σε ημεδαπούς και αλλοδαπούς, θα ανακοινωθούν τόσο η εκτίμηση του σφάλματος όσο και το πλήθος των απογραφέντων αναλόγως του τρόπου απογραφής τους.

* Ο Βύρων Κοτζαμάνης και ο Βασίλης Παππάς είναι καθηγητές Παν. Θεσσαλίας και Πατρών (bkotz@ uth.gr & [email protected]), κύριοι ερευνητές, Ερευνητικό Πρόγραμμα (ΕΛΙΔΕΚ) «Δημογραφικά Προτάγματα στην Έρευνα και Πρακτική στην Ελλάδα»

Παραπομπές

1. Population and Population change statistics», Statistics Explained, 8/7/2022. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_and_population_change_statistics#EU_population_shows_a_slight_decrease_in_2021.

2. Αναμενόταν το σφάλμα να είναι μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του 2011 (2,83%, ~300.000 μη απογραφέντα άτομα) εξαιτίας της προβληματικής επιλογής του χρόνου οργάνωσης της απογραφής του 2021 (εν μέσω πανδημίας), της δυσπιστίας τμήματος του πληθυσμού, των δυσκολιών που αντιμετωπίστηκαν κατά τη διεξαγωγή της (αρνήσεις, μη διενέργεια δοκιμαστικής εφαρμογής της διαδικτυακής εφαρμογής για τη διόρθωση των όποιων προβλημάτων, πρόταξη στο ατομικό απογραφικό δελτίο και υποχρέωση αρχικά δήλωσης του ΑΦΜ και του ΑΜΚΑ που προκάλεσε αντιδράσεις), της ανεπαρκούς ενημέρωσης των πολιτών καθώς και της περιορισμένης συνεργασίας με την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Το σφάλμα τελικά είναι μάλλον μικρότερο αυτού της απογραφής του 2011. Αυτό οφείλεται στο ότι στις αρχές του 2022 η ΕΛΣΤΑΤ, για να αντιμετωπίσει το κύμα των αρνητών που θα οδηγούσε σε μια σημαντική «διαφυγή» (και επομένως σε ένα σφάλμα μεγαλύτερο από αυτό του 2011), κάλεσε τους απογραφείς να «απογράψουν» τα άτομα που αρνούνταν έμμεσα ή άμεσα να συμμετάσχουν, συλλέγοντας πληροφορίες για αυτά από τους γείτονες. Ο αριθμός όσων «απεγράφησαν» με τον τρόπο αυτόν δεν ανακοινώθηκε προς το παρόν, όπως δεν ανακοινώθηκε και ο αριθμός των αυτοαπογραφέντων αλλά και αυτών που απεγράφησαν με την «κλασική» μέθοδο (προσωπική συνέντευξη).

3. Η οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας, η οποία έθιξε κυρίως τα μεγάλα αστικά κέντρα (ιδιαίτερα την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη), προκάλεσε, εκτός των άλλων, και μια έξοδο τμήματος των κατοίκων τους (κατά πλειονότητα εσωτερικών μεταναστών που εγκαταστάθηκαν μεταπολεμικά σε αυτά εγκαταλείποντας τις αγροτικές και ημιαστικές περιοχές της ηπειρωτικής κυρίως Ελλάδας). Τα άτομα αυτά, προσπαθώντας να αμβλύνουν τις αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης, εγκαταστάθηκαν στην πλειονότητά τους στις περιφέρειες καταγωγής τους, με τις οποίες ουδέποτε διέκοψαν τους δεσμούς τους. Τα δύο δε τελευταία χρόνια η επιδημιολογική κρίση προκάλεσε επίσης μια μετεγκατάσταση (προσωρινή;) τμήματος του πληθυσμού των δυο μεγαλύτερων κυρίως αστικών κέντρων είτε προς την περιφέρειά τους είτε ακόμη εκτός αυτής. Από τις δύο προαναφερθείσες μετακινήσεις επωφελήθηκαν κυρίως μικροί δήμοι, με αποτέλεσμα είτε τον περιορισμό των απωλειών τους είτε ακόμη και την αύξηση του πληθυσμού τους.

4. Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι ο μόνιμος πληθυσμός κάποιων δήμων (συνήθως αυτών με υψηλό ποσοστό ετεροδημοτών) αναμένεται να είναι μικρότερος από την πραγματικότητα, καθώς ένα τμήμα των κατοίκων τους δήλωσε ως δήμο μόνιμης κατοικίας άλλον από αυτόν όπου διέμενε κατά το μεγαλύτερο μέρος του 2021.

Διαβάστε επίσης:

ΣΥΡΙΖΑ-ΔΕΘ: Κυβερνητικό πρόγραμμα με άμεσα μέτρα και δομικές παρεμβάσεις

Κυβέρνηση: Εις αναζήτησιν της «χαμένης» μεσαίας τάξης

Τις θέσεις του ΚΚΕ παρουσιάζει ο Κουτσούμπας στη ΔΕΘ