Χρήστος Ζερεφός: «Αυτά είναι τα σημάδια της αποσταθεροποίησης του κλίματος, τα οποία θα πρέπει να τα προσέξουμε ιδιαιτέρως, διότι στη Μεσόγειο είμαστε στο κόκκινο σε όλες τις εκτιμήσεις. Είναι μια περιοχή πολύ ευάλωτη στα ακραία καιρικά φαινόμενα και στις δασικές πυρκαγιές».

Μια φορά κι έναν καιρό υπήρχε το αττικό κλίμα, διάσημο για την ευεργετική ξηρότητά του, για την απουσία έντονων φαινομένων, για τη θεσπέσια διαύγεια της ατμόσφαιρας, που έκανε τοπιογράφους όπως ο Babin να αναφέρονται στην οπτική σχέση μακρινών περιοχών, όπως ο Υμηττός με τη Βοιωτία… Οι σημερινοί εβδομηντάρηδες το έζησαν, οι σημερινοί εξηντάρηδες πήραν μια δυνατή «τζούρα»…

Ήταν το ίδιο το κλίμα των κλασικών χρόνων, όπως πιστοποιείται από τις αναφορές του Θεόφραστου για την ωρίμανση των καρπών του φοίνικα και από τις γραφές του Ησιόδου για τη σπορά και συγκομιδή των δημητριακών: Το κλίμα που εγκωμίαζε ο Σοφοκλής στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ», του οποίου τις ελαφρές και ηδύπνοες αύρες σημείωνε ο Ευριπίδης στη «Μήδεια». Αναφέρει ο Σιμόπουλος:

Στα τέλη του 16ου αιώνα ο Γερμανός Λουμπενάου, περιηγητής και επισκέπτης της τουρκοκρατούμενης Αθήνας, εκπλησσόταν από τον αριθμό των υπερηλίκων που συναντούσε στην παλιά εστία του κλασικού πνεύματος και προχωρούσε σε μια υποτυπώδη έρευνα σχετικά με τους λόγους αυτής της μακροζωίας. Τα συμπεράσματά του επιβεβαίωναν τον ρόλο του αττικού κλίματος καθώς επίσης δύο διαπλεκόμενων μαζί του στοιχείων – του νερού και του μελιού από θυμάρι…

Το αττικό κλίμα υπήρξε και στη συνέχεια χάθηκε μέσα από τις διαδικασίες της αστικοποίησης, της αποδάσωσης, των εντοιχισμών του θαλάσσιου μετώπου, των βιομηχανικών και άλλων δραστηριοτήτων. Κάπως έτσι, με σχετικά διαφορετικές αλλά ανθρωπογενείς πρακτικές, θα μπορούσε να απολεσθεί το σημερινό κλίμα της Γης, το οποίο προσώρας μπορούμε να ονομάσουμε «εύ-κρατο». Δηλαδή κλίμα που «καλά κρατεί» μεταξύ κάποιων μεγίστων και ελαχίστων τιμών θερμοκρασίας, υγρασίας, ανέμων και καταπτώσεων.

Ανάλογα φαινόμενα «θερμοκηπίου» φαίνεται ότι επήλθαν και στον πλανήτη της Αφροδίτης, στην οποία οι νέες αποστολές θα ρίξουν φως στο πώς αυτή έγινε μια καυτή και πνιγηρή «κόλαση», με θερμοκρασίες που λιώνουν ακόμη και μέταλλα, παρ’ όλο που έχει πολλές ομοιότητες με τη Γη και κάποτε υπήρξε πιθανώς ο πρώτος κατοικήσιμος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος…

Η προϊστορία των κλιματισμών

Όταν τα κλιματιστικά πρωτοέκαναν την εμφάνισή τους τη δεκαετία του 1930, ο αντικομφορμιστής συγγραφέας Χένρι Μίλερ χαρακτήριζε τη γενέθλιά του χώρα Αμερική ως «έναν κλιματιζόμενο εφιάλτη» (a conditioned nightmare) για να καταγγείλει τον κοινωνικό αυταρχισμό που μέσα σε συνθήκες «τεχνολογικής αίγλης» επέβαλλε αυστηρές νόρμες στην καθημερινή συμπεριφορά.

Σήμερα η απορρύθμιση του παγκόσμιου κλίματος και όλα όσα αυτή συνεπάγεται – από τις πλημμύρες στην κεντρική Ευρώπη, την Αμερική και την Κίνα έως τα χιόνια στο κατακαλόκαιρο στις ορεινές περιοχές της Αυστρίας και της Ελβετίας και τον αφόρητο καύσωνα στην Ελλάδα και γενικότερα στη Βαλκανική – ανεβάζει την ένταση των συναγερμών που εκπέμπονται από την κοινωνία.

Οι πυρκαγιές που ξεσπούν σε διάφορες χώρες, κυρίως ως αποτέλεσμα της σώρευσης θερμικής ενέργειας στη βιομάζα των δασών, είναι επίσης μια από τις εκφάνσεις της περιβαλλοντικής αλλαγής, με καταστροφές ασύλληπτης κλίμακας, αν λάβει κάποιος υπόψη τις πυρκαγιές στις ΗΠΑ ή στην Πορτογαλία.

Και ενώ όλα αυτά διαδραματίζονται ως συνέπεια του απορρυθμιζόμενου πλανητικού «μεγακλίματος», οι κλιματιζόμενοι μικροχώροι των πόλεων αυξάνονται όλο και περισσότερο και μετατρέπονται σε εστίες παθητικής προσαρμογής. Μια νέα, ιδιωτική «ζωή εν κλιματισμώ» προβάλλει, που όμως δεν απαλλάσσει από τον εφιάλτη: δηλαδή τον εφιάλτη μιας γενικότερης απορρύθμισης, ενός νέου γεωμορφολογικού τοπίου με ιδιαίτερα δυσμενείς παραγωγικούς όρους, ικανούς να πυροδοτήσουν μια αλυσιδωτή αντίδραση οικονομικών καθιζήσεων.

Ο Νίκολας Στερν, οικονομικός σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης, υποστήριζε στα τέλη του 2006 ότι οι καταστροφές κλιματικής προέλευσης θα μπορούσαν να γίνουν συγκρίσιμες με τις καταστροφές των παγκοσμίων πολέμων. Η ανθρωπότητα του μέλλοντος κινδυνεύει να έλθει στη θέση να αντιμετωπίζει το σημερινό ΑΕΠ ως το εισόδημα ενός περασμένου, «χρυσού αιώνα»…

● Μπορεί να υπάρξει πολιτική θεωρία χωρίς να λαμβάνει υπόψη μια τέτοια ανατροπή;

● Μπορεί να υπάρξει μια οποιαδήποτε πολιτική, νεοφιλελεύθερη ή αριστερή, που να μην αποδίδει στην υπόθεση του κλίματος την προτεραιότητα που της αξίζει;

Η ένταση του προβλήματος επιβάλλει αλλαγές σε στρατηγικές και τακτικές στοχεύσεις. Το πλανητικό μεγακλίμα, το μικροκλίμα των πόλεων, το μικρο-μικροκλίμα των ιδιωτικών χώρων συνιστούν μεγάλα ζητήματα ποιότητας ζωής, που αξιώνουν κάτι πολύ περισσότερο από μια ευκαιριακή και «εποχιακή» αντιμετώπιση.

Ένα ζουμ στο πρόβλημα…

Σήμερα η υπόθεση του «θερμοκηπίου» γίνεται αποδεκτή από τη μεγάλη πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας, όμως αυτή η «αριθμητική» υπεροχή δεν πρέπει να εκλαμβάνεται και ως κριτήριο ορθότητας. Στην Ιστορία οι μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις ξεκινούσαν πάντα ως απόψεις μειοψηφιών – ενίοτε μάλιστα «μονομελών»!

Στη συγκεκριμένη περίπτωση του πλανητικού κλίματος, οι πολιτικοί καλούνται να πάρουν αποφάσεις και να αναθεωρήσουν στρατηγικές όχι επί τη βάσει μιας πλειοψηφικής επιστημονικής άποψης, αλλά επί τη βάσει της «αρχής της πρόληψης»: δηλαδή της αρχής που επιβάλλει τη λήψη μέτρων όταν υπάρχει ισχυρή πιθανολόγηση ενός κινδύνου – που είναι κάτι «υποδεέστερο» της απόλυτης βεβαιότητας…

Στην κλίμακα των πόλεων το νέο μικροκλίμα και η θερμική επιβάρυνση είναι πιο διαφανή και ευαπόδεικτα. Στην Αθήνα η μείωση του «ενδοαστικού» και περιαστικού πράσινου, η συμβατική δόμηση χωρίς περιβαλλοντικές προδιαγραφές, η επίστρωση περισσότερων επιφανειών γης με τσιμέντο και άσφαλτο, η καταστροφή της παρόδιας βλάστησης με την έμπνευση των δημάρχων, η μετά βδελυγμίας αποκήρυξη του γυμνού χώματος από τον δημόσιο ή ιδιωτικό «ευπρεπισμό», η απουσία ταρατσόκηπων και γενικώς η δημιουργία ενός προβληματικού αστικού «δαπεδοτοπίου» (floorscape) συνεργούν στη μεγαλύτερη θερμική επιβάρυνση: η «επιδερμίδα» του αστικού χώρου ενισχύει μάλλον παρά αναχαιτίζει την υπερθέρμανση!

Όμως υπάρχουν ακόμη δύο σημαντικοί παράγοντες της εντεινόμενης «θερμικής επιβάρυνσης»:

● Ο πρώτος είναι η μικρή βιομάζα του ενδοαστικού πράσινου και η απουσία σκιάσεων, κυρίως λόγω της επαρχιώτικης εμμονής δημοτικών και ιδιωτών διαχειριστών στο γρασίδι, στην ποώδη ή θαμνώδη βλάστηση.

● Ο δεύτερος είναι οι μικρές κτηριακές αποστάσεις που ευνοούν την κατακράτηση της θερμότητας και τη διαμόρφωση μιας κατάστασης «πινγκ – πονγκ» όσον αφορά στη διακίνηση της θερμικής ενέργειας μεταξύ των κτηρίων. Είναι φανερό ότι μια κτηριακή ανάπτυξη εις ύψος, με παράλληλη απελευθέρωση επιφανειακού αστικού χώρου και αύξηση των κτηριακών αποστάσεων, θα μετρίαζε σημαντικά την κατακράτηση θερμότητας.

Το λεκανοπέδιο των Αθηνών έζησε δύο περιπέτειες «θερμοπληξίας» τα έτη 1987 και 1988, που κατέληξαν μάλιστα σε ένα τρομερό μέγεθος απωλειών. Οι 2.500 νεκροί από θερμοπληξία στην Αθήνα του 1987 αποτέλεσαν ένα ιστορικό ευρωπαϊκό ρεκόρ, όμως το ρεκόρ κατερρίφθη πολύ γρήγορα, καθώς το 2003 οι νεκροί στη Γαλλία ήταν 15.000, ενώ το 2019 η θερμοκρασία στο Παρίσι έφτασε στους 45,9 βαθμούς!

Οι κλιματισμοί σε εργασιακούς ή οικιακούς χώρους της Αθήνας συνέβαλαν στον μετριασμό του προβλήματος, όμως από την άλλη πλευρά η εξέλιξη έτεινε σε νέα όξυνση: Το λεκανοπέδιο, με τους περισσότερους κατοίκους και δραστηριότητες, όπως επίσης και με τη μεγαλύτερη ενδοαστική και περιφερειακή κινητικότητα, διαμόρφωσε ένα νέο καθεστώς επιβαρύνσεων. Και η «σώρευση» αυτών των επιβαρύνσεων κατέληξε σε νέα ποιότητα θερμικής καταπόνησης στους δημόσιους χώρους, στο πλαίσιο μιας αδήριτης διαλεκτικής.

Η διαλεκτική του περιβάλλοντος

Πολλοί επιστήμονες που πραγματεύονται την υπόθεση του «θερμοκηπίου» υποστηρίζουν την εκδοχή ενός «κατωφλίου», πριν από το οποίο μπορεί να νοηθεί η αναστροφή της κατάστασης και μετά το οποίο αυτή γίνεται μη αντιστρεπτή και απρόβλεπτη στην πλανητική κλίμακα. Στην κλίμακα των αστικών χώρων, που καλύπτουν το 0,4% της γήινης επιφάνειας, η «διαλεκτική του χειρότερου» αντιμετωπίζεται μόνο βραχυπρόθεσμα από τον υπαρκτό «κατασταλτικό» κλιματισμό.

Το πρόβλημα των «αιχμών» στην ενεργειακή ζήτηση λόγω υπερλειτουργίας των κλιματιστικών, που προκαλεί διακοπές στην παροχή του ρεύματος και οδηγεί de facto σε μια «εκ περιτροπής» παροχή ενέργειας στις διάφορες περιοχές της χώρας, είναι οπωσδήποτε πρωταρχικό. Επιπλέον όμως είναι σημαντικό το ότι οι σημερινοί κλιματισμοί εξάγουν θερμότητα εκεί που δεν χρειάζεται, ενώ παράλληλα μειώνουν την ανοικτότητα του χώρου τότε ακριβώς που είναι απαραίτητη για τη βίωση της φύσης.

Επίσης δημιουργούν μεγάλες και ανθυγιεινές αποκλίσεις ανάμεσα στη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και στη θερμοκρασία τέλεσης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Τελευταίο και καθόλου ασήμαντο: Σύμφωνα με την οικονομολογική φαινομενικότητα, τα air condition παρέχουν στον σύγχρονο άνθρωπο μια νέα υπηρεσία, όμως στην πραγματικότητα απλώς επιτρέπουν την πρόσληψη των άλλων υπηρεσιών. Αποτελούν «προϋπόθεση» της κατανάλωσης και όχι τελική κατανάλωση, δηλαδή συνιστούν ένα επιπλέον «κόστος ζωής»…

Τα κλιματιστικά συνδράμουν την απατηλή εικόνα ενός αυξανόμενου Ακαθαρίστου Εγχωρίου Προϊόντος! Ως τέτοια εμβάλλουν σκέψεις για μια νέα προσέγγιση της έννοιας του οικονομικού εισοδήματος, με βάση ποσοτικούς και ποιοτικούς δείκτες, πέρα από το εικονικό ΑΕΠ….

Προστιθέμενοι στην εξαρτησιακή σχέση με την τηλεόραση ή και άλλους παράγοντες «σπιτίσιας ζωής», οι κλιματισμοί προκαλούν έναν αυξανόμενο εγκλωβισμό των ατόμων και μια αποξένωσή τους από τα ευρύτερα δρώμενα. Η ζωή «εν κλιματισμώ» στρέφει την πλάτη στον δημόσιο χώρο αφήνοντας αυτόν τον τελευταίο σχετικά ανυπεράσπιστο απέναντι σε διάφορες ιδιοτέλειες.

Όμως αυτή δεν είναι η μοναδική «παράπλευρη απώλεια» στην όλη κατάσταση: Ενώ η γενική τάση της εποχής είναι η ανάπτυξη της κινητικότητας και της πρόσληψης νέων εμπειριών μέσα από τον εκδρομισμό, το οργανωμένο ή ατομικό ταξίδι, τις εξόδους κατά τη διάρκεια των σαββατοκύριακων και του ελεύθερου χρόνου, οι «ακρότητες» του θερμοκηπίου και τα θερμικά επεισόδια του καλοκαιριού αναπτύσσουν μιαν αντίθετη τάση περιστολής των μετακινήσεων.

Τεχνολογίες της επιβίωσης

Το 1968 ο πολεοδόμος Μπουκμίνστερ Φούλερ πρότεινε την κατασκευή ενός μεγάλου θόλου πάνω από το Μανχάταν της Νέας Υόρκης, με στόχο την προστασία της πόλης από τη ρύπανση. Αυτή η «τεχνολογία της επιβίωσης» (Κeneth Frampton) θα μπορούσε ίσως να αποτελέσει την κορωνίδα μιας μερικής λύσης απέναντι στο οικουμενικό πρόβλημα του κλίματος σε όλες τις κλίμακές του!

Όμως οι πόλεις του κόσμου και η ολότητα του πλανήτη θα είχαν κάθε λόγο να αποφύγουν λύσεις περιορισμένης κλίμακας, δηλωτικές ενός πνεύματος «κλιματολογικού αποκλεισμού». Αντίθετα θα μπορούσαν εδώ και τώρα να επαναδιαμορφώσουν μια σχέση με τη φύση με βάση τα κλασικά συμπεράσματα των περιβαλλοντικών επιστημών.

Θα μπορούσαν να επενδύσουν στην προστασία του πλανητικού μεγακλίματος και ταυτόχρονα να εισπράξουν άμεσα ένα αστικό μικροκλίμα πιο φιλικό, ικανό να κάνει περιττούς τους συμβατικούς κλιματισμούς…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

Διαβάστε επίσης:

ΣΥΡΙΖΑ: Μάχη για τους «προοδευτικούς» και τους αναποφάσιστους ψηφοφόρους

Επιστροφή στη δημοσιονομική σύσφιξη

Επενδυτικά σχέδια 12,33 δισ. στο «Ελλάδα 2.0»