Τζέννυ Έρπενμπεκ

Καιρός

Μετάφραση: Αλέξανδρος Κυπριώτης

Εκδόσεις: Καστανιώτη

Σελ.: 432

Πολυβραβευμένη, με μια σημαντικότατη συγγραφική πορεία από το 1999 (καθήλωσε τότε με το λογοτεχνικό της ντεμπούτο «Ιστορία του γερασμένου παιδιού») μέχρι και σήμερα και μέχρι για όσο θα παράγει την άρτια συγγραφική της τέχνη. Οι κριτικές για τα έργα της είναι σχεδόν πάντα διθυραμβικές. Η γραφή της είναι ένα νυστέρι που εισχωρεί στα τρίσβαθα του νου και της ψυχολογίας των χαρακτήρων της, βαθιά πολιτική και αλληγορική γραφή – μαχαίρι που κόβει και από τις δύο πλευρές, μια γραφή – κατά τον Τάσο Γουδέλη – «κοπής αδαμάντων, σκληρής απόλαυσης και σωτήριας εγγύτητας μαζί». Μια κορυφαία πεζογράφος που «έχει κάνει όρκο να μην ξεστομίσει καμία κοινοτοπία, κανέναν κοινόλεκτο ψυχολογισμό. Και τον κρατάει», όπως έγραψε πριν από χρόνια ο αείμνηστος Κωστής Παπαγιώργης στο «Αθηνόραμα» για την Τζέννυ Έρπενμπεκ. Την πεζογράφο, δραματουργό και δοκιμιογράφο Έρπενμπεκ, της οποίας η αψεγάδιαστη, καλοακονισμένη και «επικίνδυνη» αφήγηση σε πετυχαίνει κατάμουτρα, κατάστηθα, κατακούτελα.

Συγγραφέας – φαινόμενο χαρακτηρίστηκε από το πρώτο κιόλας δείγμα γραφής της, με πένα και βλέμμα ακτινογράφου. Τόσο διαφορετική από έργο σε έργο σε ατμόσφαιρα και θεματολογία και τόσο αναγνωρίσιμη ταυτόχρονα από τις πρώτες γραμμές του πρώτου κεφαλαίου του κάθε της βιβλίου.

Με το μυθιστόρημα «Καιρός» (και στην πρωτότυπη έκδοση και στην αγγλική του μετάφραση κυκλοφορεί με τίτλο «Kairos», δάνειο από την αρχαιοελληνική γλώσσα και τον Καιρό, τον Θεό της Ευτυχούς Στιγμής) η Έρπενμπεκ δικαίως απέσπασε το Διεθνές Βραβείο Booker 2024, προσθέτοντας μια ακόμα υψηλή διάκριση στη φαρέτρα της.

Η πλοκή του «Καιρός» – με πρόλογο και επίλογο στο παρόν – εκτυλίσσεται στο Ανατολικό Βερολίνο λίγα χρόνια πριν από την Πτώση του Τείχους και τα πρώτα χρόνια μετά την Επανένωση της Γερμανίας.

Με φόντο την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της εποχής εκείνης, η Έρπενμπεκ, με τα πανάκριβα υλικά της διεισδυτικής γραφής της, με γλώσσα αστραφτερή και στακάτη, με ακριβή έλεγχο των εκφραστικών της μέσων και με αποστασιοποιημένη εξιστόρηση, δημιουργεί στο προσκήνιο τη βασική της ιστορία, μια αλληγορία σε προσωπικό επίπεδο που χτίζεται στα σύνορα του συλλογικού. Κεντρικοί χαρακτήρες είναι η δεκαεννιάχρονη Καταρίνα, φοιτήτρια τέχνης, και ο πενηντατριάχρονος δημοφιλής συγγραφέας και ραδιοφωνικός παραγωγός Χανς.

Οι δυο τους γνωρίζονται τυχαία σε ένα δρομολόγιο λεωφορείου κοντά στην Αλεξάντερπλατς μια βροχερή Παρασκευή αρχές Ιουλίου του 1986. Μοιραία η συνάντησή τους είναι η στιγμή του Καιρού που συμβολίζει την ευνοϊκή στιγμή να συμβεί κάτι. Ευνοϊκή και ευτυχής, άραγε, η στιγμή που τα βλέμματα του Χανς και της Καταρίνα διασταυρώνονται;

Ο Χανς είναι παντρεμένος. Εκμεταλλευόμενος την απουσία της συζύγου του και του γιου του, καλεί την Καταρίνα στο σπίτι του. Κόκκινο κρασί, γνωριμία, μουσική υπόκρουση από έργα των Σοπέν, Μπαχ, Σούμπερτ και Μότσαρτ. Βγαίνουν για δείπνο και επιστρέφουν ξανά στο διαμέρισμα του Χανς και, υπό τους ήχους του Ρέκβιεμ, κάνουν έρωτα και περνούν το βράδυ μαζί, «δύο σώματα κείτονται απλωμένα στο σκοτάδι, το ένα δίπλα στ’ άλλο».

Οι δύο εραστές βρίσκονται συχνά. Περπατούν, πηγαίνουν σε café και εστιατόρια, μιλούν για τις τέχνες, μοιράζονται σκέψεις, σιωπές, ηδονή, χάδια. Χτίζουν έναν προσωπικό μικρό πύργο, που χωράει μονάχα αυτούς και, σταδιακά, ο πύργος τους μετατρέπεται σε έναν λαβύρινθο χωρίς φως. Ο έρωτάς τους αλλάζει χρώματα: έχει το φωτεινό κόκκινο του πάθους, έχει το λευκό της ελπίδας των υποσχέσεων, παίρνει το χρώμα που γεννούν τα σύννεφα πριν από τη βροχή, γίνεται κίτρινο του ήλιου, παίρνει απόχρωση άγριας καταιγίδας, βάφεται σκούρο κόκκινο με μεγάλες πινελιές μαύρου. Η σχέση τους είναι θυελλώδης και περνάει από διαφορετικά στάδια: ευφορία, πάθος, οικειότητα, απόλυτη ηδονή, επιτήρηση, εμμονή, λεκτική και σωματική βία, σαδομαζοχισμός, τιμωρία, χωρισμός, επανένωση, οδύνη, τέλος, αρχή, αρχή τέλους, εξιλέωση. Μια σχέση που εξελίσσεται την περίοδο που ο κόσμος αλλάζει και η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας είναι ετοιμοθάνατη και αναπνέει με τεχνητά μέσα.

Ο Χανς «εκπαιδεύει» την Καταρίνα και, μέσω της «εκπαίδευσης» τη χειραγωγεί. Της χαρίζει τον εαυτό του – κι εκείνη του χαρίζει τον δικό της εαυτό – με ένα κοινό αντίκρισμα σε κοινό καθρέφτη. Ο ένας είναι το είδωλο του άλλου. Τόσο μαζί και τόσο χωριστά και μακριά, δύο άνθρωποι με διαφορετικές προσλαμβάνουσες και από διαφορετικές γενιές. Το παρόν τού ενός στην αντίπερα όχθη του παρελθόντος του άλλου. Τα σώματά τους γίνονται ένα σώμα με πόνο και απόλαυση, τα πόδια τους κάνουν λάθος βήματα σε ένα τάνγκο που γράφτηκε σε λάθος ρυθμό.

Κάποια στιγμή η Καταρίνα, την περίοδο της πρακτικής της στη Φραγκφούρτη, θα έχει μια ερωτική περιπέτεια με έναν συμφοιτητή της. Όταν ο Χανς θα μάθει ότι η ερωμένη του τον απάτησε, το παιχνίδι μεταξύ τους βγαίνει εκτός ελέγχου. Ο Χανς γίνεται βίαιος, ελεγκτικός, την εκβιάζει συναισθηματικά. Κι ενώ θέλει να τη διώξει από κοντά του, νιώθοντας οικτρά προδομένος, τελικά την κρατάει στη ζωή του με τον όρο εκείνη να του απαντάει γραπτώς σε μομφές, παράπονα και διαμαρτυρίες που ο Χανς ηχογραφεί σε μια κασέτα. Η Καταρίνα ακούει την κάθε ηχογράφηση, κρατάει σημειώσεις και γράφει απαντήσεις. Το προσωπικό τους δράμα υπερβαίνει το συλλογικό δράμα της χώρας.

Βρίσκονται, σμίγουν και χωρίζουν για να ξανασμίξουν.

Ο άνεμος των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων φυσάει με μανία και σβήνει την εσωτερική φλόγα του πάθους των δύο εραστών. Η ακραία σχέση τους είναι το καθρέφτισμα της ακραίας πραγματικότητας, ενώ η ατομική και συλλογική θλίψη αρχίζει ύπουλα και αθόρυβα να καταλαμβάνει χώρο ανάμεσά τους.

Η Έρπενμπεκ παρακολουθεί και καταγράφει διαπεραστικά και με οδυνηρές λεπτομέρειες μια σχέση που καταρρέει σε ένα κράτος που καταρρέει σε έναν κόσμο που καταρρέει, σε ένα Τείχος που πέφτει κι όλα πια αλλιώς, αμήχανα, αστρόσκονη κάτω από χώμα.

Μια ιστορία ενός έρωτα καταδικασμένου να αποτύχει – σαν το σοσιαλιστικό πείραμα στη Γερμανία που απέτυχε – για την Ιστορία, την ψευδαίσθηση, την απάτη και τη συντριβή μιας ερωτικής σχέσης που τελικά θα χωρέσει σε δύο κούτες.

Κούτα I και Κούτα II, που είναι ουσιαστικά τα δύο κύρια μέρη στα οποία χωρίζεται ο συνταρακτικός «Καιρός», με τον πρόλογο και τον επίλογο του παρόντος και με ένα ιντερμέδιο μισής σελίδας στα μισά του βιβλίου.

Δύο κούτες θα φτάσουν στα χέρια της Καταρίνα, στο παρόν, μετά τον θάνατο του Χανς, όταν εκείνη πλέον είναι παντρεμένη.

Δύο κούτες γεμάτες από τον Χανς: γράμματα, φωτογραφίες και αρνητικά φωτογραφιών, σημειώσεις, καρτ ποστάλ, μικροαντικείμενα, φωνές, μουσικές και ψίθυροι. Οι κούτες μπαίνουν στο πατάρι πλάι σε μια βαλίτσα, όπου η Καταρίνα έχει τις δικές της σημειώσεις, τα δικά της γράμματα, αναμνήσεις και καμένη ζάχαρη στιγμών μιας άλλης εποχής. Ντοκουμέντα και σημειώσεις των δύο παλιών εραστών που κάνουν διάλογο με τη σκόνη του χρόνου. Λόγια ανείπωτα και βουβά συναισθήματα ζητούν να βγουν από τον βυθό της λήθης. Μια μέρα στις αρχές Νοεμβρίου (όχι τυχαίο πρωί) η Καταρίνα κατεβάζει τις κούτες από το πατάρι και παρακολουθεί τα περιεχόμενά τους. Πάνω σε στάχτες και συντρίμμια, η ιστορία ξετυλίγεται και η μνήμη ανάβει γιορτής κερί.

Ένα σπουδαίο μυθιστόρημα, ο «Καιρός», που κυκλοφόρησε εν μέσω του ζεστού φετινού θέρους από τις εκδόσεις Καστανιώτη, μεταφρασμένο – όπως πάντα – από τον μόνιμο συνεργάτη – μεταφραστή της Έρπενμπεκ στην ελληνική γλώσσα Αλέξανδρο Κυπριώτη, ο οποίος, ξανά, παραδίδει μάθημα μεταφραστικής ακρίβειας, προσήλωσης και τέχνης.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Οι προτάσεις της εβδομάδας

Βιβλίο: Φερνάντο Βαγιέχο – Ο γκρεμός

Βιβλίο: Η εποχή του διαρκούς μελλοντικού παρόντος