Κώστας Μαυρουδής

Το Αλάτι του Bad Ischl

Εκδόσεις: Κίχλη

Σελ.: 232

Στα πρώτα μας αναγνώσματα, οι υπογραμμίσεις θυμίζουν συνήθως το μπουσούλημα ενός νηπίου: είναι ασταθείς και αφήνουν ένα ίχνος αβέβαιο πίσω τους. Μοιάζουν με ρυάκια που ελπίζουν κάποτε να βρουν τη διέξοδο που οδηγεί στο ποτάμι και εκβάλλει στη μεγάλη θάλασσα. Έτσι, από ανάγνωσμα σ’ ανάγνωσμα, οι υπογραμμίσεις αποκτούν μια σταθερότητα. Ο συγγραφέας σημειώνει: «Θυμόμαστε τη φράση περισσότερο από την πλοκή. […] Ο αφορισμός είναι το μετάλλιο, όταν έχει ξεχαστεί το ανδραγάθημα», όπως η υπογράμμιση κρατά ζωντανή την ανάμνηση του κόσμου ενός βιβλίου που αρχίζει να θολώνει στη μνήμη μας. Στους «Δαιμονισμένους», σε μια συζήτηση μεταξύ παθιασμένων Ρώσων λιμπεραλιστών που αμφισβητούσαν την ύπαρξη του θεού, ο Ντοστογιέφσκι γράφει κι εμείς υπογραμμίζουμε ανεξίτηλα στη μνήμη μας – μεταξύ των άλλων και σαν ένα τεκμήριο μεγάλης λογοτεχνίας: «Ένας ασπρομάλλης καραβανάς λοχαγός, καθώς καθόταν εκεί κι όλο σώπαινε, δεν έλεγε λέξη∙ ξάφνου, στάθηκε στη μέση της κάμαρας και είπε δυνατά, σα να μίλαγε με τον εαυτό του : “Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε τι διάολο λοχαγός είμαι εγώ;”».

Ντοστογιέφσκι, «Δαιμονισμένοι», Β’ τόμος, μτφ.: Άρης Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστης, σελ. 23.

Βιώνοντας την αγωνία της φθοράς της, η ανθρωπότητα άλλοτε γίνεται κωμική ή τραγική, ανάλογα με την εποχή, άλλοτε απάνθρωπη ή εξανθρωπισμένη, με ή δίχως ελπίδα. Το μέλλον την απασχολεί διαρκώς, έτσι που να μη δείχνει συμπόνια για το παρόν. Η άφεση αμαρτιών είναι υπόθεση του μέλλοντος, μας ψιθυρίζει συνωμοτικά η φύση μας. Προς το παρόν μπορείτε να κακουργείτε ελεύθερα – η Τέχνη ανέλαβε συνήγορος του διαβόλου. Η υπερασπιστική γραμμή στηρίζεται στην υποκατάσταση των πράξεων με λόγια, χρώματα, νότες, κινήσεις. Στην περίπτωσή μας, με λόγια. Πρόκειται για ειρωνεία των θεών ή πλεκτάνη της πολιτισμένης ψυχής; Μια από τις αξιαγάπητες χάρες της Τέχνης είναι ότι το φανταστικό διαθέτει όλες τις αντικειμενικές αποδείξεις του πραγματικού και του ορατού. Έτσι, οι φυσικές αναγκαιότητες μετατρέπονται σε ποιητικές αφηγήσεις και ο χρόνος χάνει αυτήν την τελεσίδικη ετυμηγορία του. Μια από τις πιο τολμηρές πολιτισμικές πρωτοπορίες είναι η καταπληκτική σύλληψη της προσωποποίησης πνευματικών οντοτήτων όπως οι θεοί. Οι αρχαίοι τόλμησαν να προσωποποιήσουν τους θεούς, να τους αναπαραστήσουν κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των ανθρώπων. Έχουμε ανθρωποκεντρικούς θεούς που διαθέτουν το σύνολο των ανθρώπινων αδυναμιών, ωστόσο παραμένουν απαλλαγμένοι από την αγωνία της ανθρώπινης ύπαρξης και της σφοδρής της σύγκρουσης με τα φυσικά στοιχεία. Πόσο δραματικά μελαγχολικά για την ανθρώπινη μοίρα ακούγονται τα υπεροπτικά λόγια του Απόλλωνα στην Ιλιάδα (Φ. 464-466):

«…που μια τρανεύουνε σαν των δέντρων τα φύλλα, όλο ζωή και φλόγα, τρώγοντας απ’ τον καρπό της γης τους, και μια πεθαίνουν κι αφανίζονται…».

Οι θεοί δεν έχουν την αγωνία του αφανισμού τους, όπως δεν έχουν την ανάγκη της Τέχνης που υπόσχεται αθανασία. Είναι αθάνατοι.

Η συνάντηση της σοφίας του αναγνώστη με αυτή του συγγραφέα σε ένα πρόσωπο, σε ένα βιβλίο, θαρρώ πως είναι μια βασική ιδιαιτερότητα που παρατηρεί κανείς στο βιβλίο αυτό του Κώστα Μαυρουδή, που διαθέτει τη χάρη της γραφής και της γλώσσας, τη βαθύτητα του στοχασμού, την οξυδέρκεια της επισήμανσης, την αισθητική οξύνοια, την οικονομία της αφήγησης, την τέχνη του αναγιγνώσκειν και συγγράφειν, την κλίση προς το ωραίο και λυτρωτικό ως αντίδοτο στην τυραννία του πανδαμάτορα χρόνου, στη λυσσαλέα σύγκρουση του βίου μας με το εφήμερο. Η μνήμη γίνεται η παρηγοριά μας απέναντι στον θάνατο και η τέχνη ο τρόπος να τον ξορκίσουμε υπερβαίνοντάς τον αισθητικά. Μια ακόμα ενδιαφέρουσα πτυχή είναι ο συνδυασμός του αναγνώστη με τον συγγραφέα, του στοχασμού και της κρίσης. Σύντομα ο αναγνώστης γίνεται συμμέτοχος σε μια από κοινού με τον συγγραφέα ανάγνωση.

Οι ποικίλες αφηγήσεις του Μαυρουδή σε αρκετές περιπτώσεις μοιάζουν σαν μια σημείωση στο περιθώριο ενός μυθιστορήματος που διεκδικεί φιλόδοξα την ένταξή της στο έργο. Η αξία όμως του εγχειρήματός του έγκειται στο ότι με όλα αυτά τα φαινομενικά ετερόκλητα υλικά φτιάχνει κάτι αυστηρά προσωπικό, μια αναγνωρίσιμη όσο και μοναδική λογοτεχνική ταυτότητα, η οποία ταυτίζει τη συγγραφή με την ανάγνωση ως μια τέχνη υψηλή και απαράμιλλη.

Στα υπέροχα αυτά κείμενα του Μαυρουδή όπου η συγγραφή τους δεν μπαίνει καν στον πειρασμό της κολακείας του κοινού γούστου ή της ευκολίας, είναι διάχυτη η έντονη νοσταλγία του αστικού τρόπου ζωής, όπως ακριβώς μας τον διασώζουν κυρίως τα μεγάλα αστικά μυθιστορήματα. Όλα πράγματα ανοίκεια στη δική μας πρωτογενή συγκρότηση που στερήθηκε τραυματικά μιας αριστοκρατικής επιρροής, η οποία θα μας κληροδοτούσε έστω την κουλτούρα της ευγένειας. Ωστόσο, η λογοτεχνική αγωγή του Μαυρουδή δεν αποτυπώνεται μόνο στη συγγραφή των δικών του έργων αλλά και στο λογοτεχνικό περιοδικό που ευδοκίμως διευθύνει επί σαράντα πέντε συναπτά έτη, το «Δέντρο», έχοντας δημιουργήσει μια σειρά απαιτητικών αναγνωστών όσο και συγγραφέων. Η πνευματική του ταυτότητα έχει διαμορφωθεί με εντυπωσιακή συνέπεια, πράγμα που τον καθιστά ευδιάκριτα ξεχωριστό.

Στο «Αλάτι του Bad Ischl», ο συγγραφέας γίνεται ένα είδος ευρυμαθούς και χαρισματικού ξεναγού σε ξένες λογοτεχνίες και ζωγραφιές, γεωγραφίες και αξιοθέατα, χαρακτήρες και αγωνίες. Το έργο αποτελείται από διαφορετικά ως προς το είδος, το ύφος και το περιεχόμενο κείμενα που συγκροτούν μιαν ενιαία αφήγηση, όπου η αγωνία του χρόνου ανυψώνεται σε αγωνία του πνεύματος.

Ως λογοτεχνικό είδος «Το αλάτι του Bad Ischl» σπανίζει στα γράμματά μας. Στο οπισθόφυλλο της έκδοσης ο συγγραφέας διευκρινίζει: «Το μικροδοκίμιο, το ταχυαφήγημα, πλάι στην ημερολογιακή εγγραφή, στον αφορισμό και στον στοχασμό μπορεί να δίνουν στους νεότερους μια εικόνα μοντερνικότητας εξαιτίας της ετερογένειάς τους, αλλά είναι παμπάλαιος λόγος που κατάγεται από τους ηθολόγους».

Με αυτά τα δεδομένα δεν πρόκειται για ένα βιβλίο που «ρουφιέται», δεν διαθέτει «την αγωνία του παρακάτω», αλλά εκείνη της επιστροφής. Έτσι, αποκτά το πλεονέκτημα της συνεχούς χρήσης, καθώς ο αναγνώστης επανέρχεται στις σελίδες του όπως τα αποδημητικά πουλιά στην άνοιξη. Ο Μαυρουδής δεν γράφει, αποστάζει. Δεν αναγιγνώσκει, βιώνει τον λόγο. Ενώ ταυτόχρονα στα παρασκήνια των λέξεών του, των ταξιδιών του, των παρατηρήσεών του, των διαβασμάτων και βιωμάτων του, αυτοβιογραφείται (κυρίως) εσωτερικά. Ξορκίζοντας τις φοβίες του, δημιουργεί ένα δικό του αισθητικό πλαίσιο βίου όπου η καθημερινότητα ξεστρατίζει σε μια μυθιστορηματική πλοκή, σε μια ποιητική έξαρση, σε έναν ζωγραφικό πίνακα ή μια βόλτα στις λουτροπόλεις του Βορρά που είναι απαλλαγμένες από την οχληρότητα των αντίστοιχων του Νότου. Διασχίζοντας τη δύσβατη Σόλωνος, μοιάζει να απολαμβάνει ένα ευρωπαϊκό βουλεβάρτο ή να βυθίζεται σε μια ταινία του Βισκόντι. Δεν χρειάζεται παρά μια μικρή λεπτομέρεια για να θέσει σε συναγερμό τον κόσμο του συγγραφέα, που επιμένει να αντιπαλεύει τον χρόνο που θροΐζει ειρωνικά στις αρθρώσεις όλων εκείνων που ξεπερνούν την τυραννική ορθοστασία μπροστά σε έναν πίνακα της Αναγέννησης.

Αμέσως το τοπίο γίνεται πιο ευδιάκριτο κι όσο αυτές οι υπογραμμίσεις μετατρέπονται σε υπενθυμίσεις, περνώντας στη μνήμη, τόσο αποκαλύπτεται η ομορφιά, ολιγαρκής και αθόρυβη, καθώς η μέριμνά της είναι η αθανασία ως αντίδοτο στη φθορά. Η αγωνία του αφανισμού έχει μια παρηγοριά: την τέχνη, δηλαδή εκείνη την άφθαρτη πτυχή της ψυχής μας που λειτουργεί ερήμην μας. Κάποιοι πνίγονται στη διαδρομή – οι περισσότεροι, καθώς δεν έμαθαν κολύμπι μένοντας προσκολλημένοι στις πρακτικές έγνοιες. Πρόκειται για κείμενα που μετουσιώνουν τον υλικό και πνευματικό κόσμο σε ανθρώπινη αισθητική εμπειρία.

Διαβάστε επίσης:

Περί Ανάγνωσης και βιβλίων: Αρχίλοχος – Ο Μεγάλος Ανατρεπτικός

Περί ανάγνωσης και βιβλίων

Περί ανάγνωσης και βιβλίων