Το γεγονός: Θεσσαλονίκη, 22 Μαϊου 1963

Στις 8 μ.μ. έχει προγραμματιστεί η πρώτη δημόσια συγκέντρωση της Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη Θεσσαλονίκης, με ομιλητή τον βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη.

Ένα οργανωμένο πλήθος τραμπούκων προσπαθεί να ματαιώσει την εκδήλωση, προπηλακίζοντας τον ομιλητή, κατά την είσοδό του. Βρισκόμαστε στη συμβολή των οδών Ερμού, Βενιζέλου και Σπανδωνή. Λίγα πράγματα έχουν αλλάξει στο σημείο, ως τις μέρες μας, εκτός από ένα γλυπτό, που υπενθυμίζει το ό,τι ακολούθησε εκείνη τη νύχτα. 

Βγαίνοντας ο βουλευτής από την εκδήλωση και καθώς απομακρυνόταν, ένα τρίκυκλο, με οδηγό τον Σπύρο Κοτζαμάνη (έκτοτε και για πολύ καιρό τα συγκεκριμένα μεταφορικά τρίκυκλα αποκαλούνταν «κοτζαμάνικα»), όρμησε κατά πάνω του, ενώ ο Μανώλης Εμμανουηλίδης, ο οποίος επέβαινε στην καρότσα τού κατάφερε θανατηφόρο χτύπημα με γκλομπ. Ο παρευρισκόμενος στο περιστατικό Μανώλης Χατζηαποστόλου (ο αργότερα επονομαζόμενος «τίγρης») σκαρφάλωσε στο τρίκυκλο και μετά από μια άγρια πάλη, ο Κοτζαμάνης βρέθηκε στα χέρια της αστυνομίας, ενώ λίγο αργότερα συνελήφθη και ο Εμμανουηλίδης.

Με τη σθεναρή στάση του ανακριτή του Γ’ Τμήματος, πρωτοδίκη Χρήστου Σαρτζετάκη, παραπέμφθηκαν σε δίκη, ως ηθικοί αυτουργοί, υψηλόβαθμοι αξιωματικοί της αστυνομίας, η ηγεσία της χωροφυλακής και της ασφάλειας της Βόρειας Ελλάδας. Στα 1985, ο Χρήστος Σαρτζετάκης προτείνεται από τον Ανδρέα Παπανδρέου και ψηφίζεται Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Εν τω μεταξύ, πίσω στον Μάη του 1963, κυλούσαν οι περίφημες «εκατό ώρες του Μάη», που κατέληξαν με την ανακοίνωση του θανάτου του Λαμπράκη, στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ. Ήταν μόλις πενήντα ενός ετών. Στο διάστημα αυτό η πόλη γέμισε με το σύνθημα «Ζ», που παρέπεμπε στο «Ζει», ως απόφαση να συνεχιστεί ο αγώνας του δολοφονημένου βουλευτή. Εκτός από μέλος του κοινοβουλίου, ο Γρηγόρης Λαμπράκης ήταν γιατρός, βαλκανιονίκης αθλητής και κυρίαρχος εκπρόσωπος του κινήματος για την ειρήνη. Στο όνομα αυτής πρωτοστάτησε και στην 1η Μαραθώνια πορεία ειρήνης, το 1963, την οποία απαγόρευσε η αστυνομία, για να την  πραγματοποιήσει  τελικά μόνος του.

Η ταινία:  

Στο 1969 ο Κώστας Γαβράς γύρισε την ταινία «Ζ», μεταποιώντας, λόγω δικτατορικού καθεστώτος, το Αλγέρι σε Θεσσαλονίκη. Το φιλμ πραγματοποίησε την πρώτη του προβολή στην Ελλάδα την τελευταία εβδομάδα του 1974, κάτι που μας δίνει το δικαίωμα να μιλάμε για τα πενήντα χρόνια από το πολυαναμενόμενο τότε γεγονός. Με δεδομένη τη στιγμή της πρώτης προβολής του, λίγο μετά τη μεταπολίτευση, ήταν επόμενο όλοι να περιμένουν να δουν στην οθόνη ένα έργο που η φήμη του το είχε καταστήσει μυθικό, πριν ακόμη από την επαφή του με το κοινό. Ο σκηνοθέτης πάτησε για τη δημιουργία του πάνω στο ομότιτλο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού κι έτσι βρέθηκε χωρίς ανακρίβειες να ερεθίζει τους δακρυγόνους αδένες των θεατών από συγκίνηση και οργή.

Αιτία της θυμικής αντίδρασης, η σύνδεση του παρακρατικού μηχανισμού της Θεσσαλονίκης (κατ’ επέκταση και ολόκληρης της Ελλάδας) με την αστυνομία, προκειμένου να ακυρωθεί οποιαδήποτε ενέργεια που θα μπορούσε να θεωρηθεί φιλοκομμουνιστική. Εύκολα ερχόταν  στο μυαλό των θεατών τα όσα η χώρα είχε μόλις περάσει, ευθέως ανάλογα με τα όσα έβλεπε στην οθόνη.

Βέβαια, ο Γαβράς είχε τη συνεπικουρία του Μίκη Θεοδωράκη στη μουσική, χωρίς την οποία τα συναισθήματα θα ήταν πιο ήπια. Ένα είδος ορμητικού «μαρς» (μόνον ο Μορικόνε κατάφερε να κατασκευάσει κάτι ανάλογο), που ο θεατής θα ήθελε να το συνεχίσει και εκτός αίθουσας. Το μουσικό θέμα προερχόταν από το ήδη υπάρχον – και διασκευασμένο – «Μαουτχάουζεν», αλλά αυτό δεν ενοχλούσε κανέναν. Δίπλα στις χειμαρρώδεις νότες, οι παρουσίες του Υβ Μοντάν, στο ρόλο του Λαμπράκη και του Ζαν Λουΐ Τρεντινιάν σε αυτόν του Σαρτζετάκη, ενίσχυσαν αποφασιστικά το αποτέλεσμα της ταύτισης του θεατή με τους αγωνιστές του δικαίου.

Η ταινία είχε τέτοια επίδραση στον μέσο πολίτη, που το περιοδικό «Σχολιαστής» του 1985 κυκλοφόρησε με εξώφυλλο τον Γάλλο ηθοποιό, προκειμένου να σχολιάσει την εικόνα που είχαμε για τον προταθέντα από τον Ανδρέα Παπανδρέου, Πρόεδρο της Δημοκρατίας.

Η εικόνα αυτή ήταν που θα κάνει ενθουσιωδώς αποδεκτή από τον λαό την πρόταση του Ανδρέα Παπανδρέου. Θα μπορούσαμε να πούμε, δίχως υπερβολή, ότι το «Ζ» ήταν η ταινία με τη μεγαλύτερη επιρροή στα πολιτικά πράγματα της χώρας.

Η αιρετική κριτική του Βασίλη Ραφαηλίδη:

Πενήντα χρόνια πριν ήταν που τόλμησε ο κριτικός κινηματογράφου να διαφωνήσει με την περιρρέουσα άποψη περί «αριστουργήματος». Όντας δηλωμένος κομμουνιστής και πάντα εύστοχος αναγνώστης των πολιτικών διαστάσεων μιας ταινίας διατύπωσε την ολότελα αιρετική άποψη του, στην εφημερίδα «Το Βήμα». Μεταφέρουμε το πιο χαρακτηριστικό και επιθετικό απόσπασμά της, από το βιβλίο του Γιάννη Σολδάτου « Λεξικό ταινιών, με κριτικές του Βασίλη Ραφαηλίδη».

Ήταν το «Ζ» πράγματι μια πολιτική ταινία;

« (…) Αυτοί που έχουν λόγους (οικονομικούς κυρίως) βάφτισαν την ταινία «πολιτική». Εμείς που δεν έχουμε τέτοιους λόγους τη βαφτίζουμε αστυνομική της αράδας, πασπαλισμένη με καντιοζάχαρη πολιτικής χημικής συστάσεως.

Ας μας επιτραπεί μια εξωφιλμική παρατήρηση: πως γίνεται να χειροκροτούν οι πάντες (δεξιοί- κεντρώοι- αριστεροί ) μια πολιτική ταινία; Τι είδους τραγέλαφος πρέπει νάναι μια τέτοια υπερταξική κομματική πολιτική;

Για να κατανοήσουμε τούτο το μυστήριο, θα προσπαθήσουμε να δούμε πως λειτουργεί η ταινία και στις τρεις πτέρυγες, αριστερή, δεξιά, κεντρώα:

1) Ο Γαβράς ήξερε πως ελάχιστοι αριστεροί θα περιφρονούσαν την πολιτική σκοπιμότητα και θάκαναν «επίθεση» σε μια ταινία της οποίας η «πρώτη ύλη» (το πολιτικό γεγονός) τους ανήκει δικαιωματικά. Πολύ περισσότερο, όταν η ταινία δείχνει όντως, έστω μόνον περιγραφικά, έστω και εντελώς επιπόλαια, το μηχανισμό της μεθοδευμένης τρομοκρατίας ενός κάποιου κράτους.

2) οι δεξιοί, άσχετα από τη λειτουργία του παρακράτους, μπορούν να αισθάνονται λίαν υπερήφανοι για την ύπαρξη τουλάχιστον μιας «αταξικής» δικαιοσύνης που θριαμβεύει και που είναι πραγματικά ο απωθημένος πρωταγωνιστής της ταινίας. Οι εγκληματίες μπορεί να καταδικάζονται σε μικρές εικονικές ποινές, αλλά η ενοχή κάποιων φορέων της εξουσίας είναι επιβεβαιωμένη. Φυσικά, οι ένοχοι είναι «αποβράσματα» και όχι γρανάζια στον έναν και αδιαίρετο καταπιεστικό μηχανισμό. Όμως για όλα τα γρανάζια υπάρχουν ανταλλακτικά, πράγμα που καθιστά τη δικαιοσύνη ελάχιστα ή καθόλου αποτελεσματική. Πράγμα που ο Γαβράς ή το αγνοεί ή το αποκρύβει, και επιμένει να θριαμβολογεί πάνω στην αξία και τη σημασία της δικαιοσύνης, που βέβαια θα έχανε το νόημά της αν δεν ήταν ταξική.

3) Οι παραδοσιακοί φιλελεύθεροι, μονίμως προσκολλημένοι στους αυτορυθμιζόμενους κοινωνικούς μηχανισμούς και τον φορμαλιστικό ουμανισμό του τύπου «αχ, ο καημένος!» δεν μπορούν παρά να οργισθούν (μόνο), παρακολουθώντας την αναπαράσταση της αυτόχρημα απάνθρωπης πράξης, όταν αυτή δεν είναι καθαγιασμένη από τη Δικαιοσύνη (εκτέλεση) ».

Και συνεχίζει ο Ραφαηλίδης: «Οι μόνοι που θα ήταν δυνατόν να δυσαρεστηθούν απ’ την ταινία είναι οι δεδηλωμένοι φασίστες π.χ. οι απριλιανοί. Δηλαδή, μια αριθμητικά ασήμαντη μειοψηφία, που με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να επηρεάσει το «μποξ όφις».

Πάλι καλά. Διότι με λίγη ακόμη προσοχή, την ταινία θα ήταν δυνατόν να την χειροκροτήσουν κι αυτοί, οπότε αφενός δε θα χανόταν ούτε μισό εισιτήριο, και αφετέρου θα είχαμε στην ιστορία την πρώτη «απολιτική» πολιτική ταινία. Σχήμα οξύμωρο, βέβαια, αλλά που χαρακτηρίζει τον λεγόμενο «κινηματογράφο με πολιτικό θέμα», που δεν πρέπει να συγχέεται με τον πολιτικό κινηματογράφο.

Αυτός βρίσκεται στον αντίποδα του «Ζ».

Όπως και νάναι, το «Ζ» λάνσαρε τη συνταγή για τον «κινηματογράφο με πολιτικόθέμα» ή «πολιτικό κινηματογράφο για όλους», δεξιούς και αριστερούς, που φυσικά μόνο πολιτικός δεν είναι. Εξυπακούεται πως η συνεκτική ύλη ενός τέτοιου φιλμ είναι ο ουμανισμός, μαγική λέξη πας-παρτού που δικαιολογεί και την ανευθυνότητα, και την άγνοια και τον καιροσκοπισμό» αναφέρει με το γνώριμο δηκτικό ύφος του ο αείμνηστος Ραφαηλίδης. Πόσο επίκαιρες οι διατυπώσεις του περί δικαιοσύνης, πόσο «σήμερα» η ανάγνωση μιας άποψης που τείνει να ομογενοποιήσει τα πάντα  σε άγευστο πολιτικό χυλό…

Διαβάστε επίσης:

Ταινίες Πρώτης Προβολής: Δράμα, περιπέτεια και η τελευταία Επικίνδυνη Αποστολή του Τομ Κρουζ (Videos)

Σινεμά: Χώρα προέλευσης, Σαουδική Αραβία

Ανδρέας Μικρούτσικος: «Επειδή το λέω, βγαίνουν και με απειλούν ότι θα με φάνε» (Video)