Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ
τεύχος 2388
29-05-2025
Η φωτογραφία και η πραγματικότητα
Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ
τεύχος 2388
29-05-2025
Σε ένα παλιό δημοσίευμα της «Ελευθεροτυπίας» (22.3.1987, Έλενα Δ. Χατζηϊωάννου) διαβάζω ότι ο στρατηγός Μακάρθουρ και η κουστωδία του κατά την άφιξή τους στις Φιλιππίνες χρειάστηκαν να περπατήσουν έξι φορές στο νερό μέχρι να απαθανατιστεί η «στιγμή» της αμερικανικής κυριαρχίας…
Η εφημερίδα ασχολείται με την υπόθεση της φωτογραφίας που υποτίθεται ότι δεν ψεύδεται, επειδή απλώς απηχεί την πραγματικότητα. O τίτλος του δημοσιεύματος είναι χαρακτηριστικός: «Και όμως ψεύδεται». Γενικώς, η εφημερίδα ανοίγει ένα μέτωπο με την αληθινότητα της φωτογραφίας και τελικά με την αρχή «μια φωτογραφία ίσον χίλιες λέξεις».
Λέει ο φωτορεπόρτερ Νίκος Παναγιωτόπουλος: «Η φωτογραφία έχει αληθοφάνεια. Όχι όμως απαραιτήτως αλήθεια, ακόμα και όταν απαθανατίζει κάποιο συνταρακτικό γεγονός».
Από την πρώτη φωτογραφία που τράβηξε ο Niepce το 1826 μέχρι τις φωτογραφίες με θέμα τον Τραμπ, η απόσταση είναι τεράστια – θα λέγαμε «έτη φωτός». Και τούτο όχι μόνο από τεχνική άποψη, αλλά και από την άποψη της σχέσης φωτογράφου και «φωτογραφιζόμενου αντικειμένου».
Η φωτογραφία αποτυπώνει πρόσωπα και καταστάσεις, όμως συχνά αποτυπώνει την ιδιοτέλεια ή «γαϊδουριά» – θα έλεγα με παραδοσιακούς όρους – εκείνων που την παράγουν. Αυτά αν κρίνω από ένα άρθρο της Λίλας Σταμπούλογλου, που αναφέρεται στη φωτογράφηση του καταρρέοντος Τζίμη Πανούση από θαμώνες του κέντρου όπου «έπαιζε» μισό περίπου χρόνο πριν από τον θάνατό του, που ούτε σάστισαν ούτε αισθάνθηκαν την ανάγκη να βοηθήσουν σε κάτι…
Πριν από δεκαετίες, στην Αμερική, ένας υποψήφιος αυτόχειρας απειλούσε να πηδήξει από τον νιοστό όροφο μιας πολυκατοικίας, πράγμα που έκανε τελικά μπροστά σε ένα πλήθος που παρακολουθούσε εναγωνίως. Ένας από τους συγκεντρωμένους είχε στημένη κάμερα και ήταν σε τέτοια ετοιμότητα ώστε να απαθανατίσει το συμβάν, και μάλιστα στην «εναέρια» φάση του…
Σε άλλο ρεπορτάζ της «Ελευθεροτυπίας» αναφέρεται: «Μια κοπέλα βιάστηκε και δολοφονήθηκε πριν από τρία χρόνια στο Καλαμάκι. Βρέθηκε πεσμένη μπρούμυτα, με μισοσκισμένα ρούχα, πίσω από θάμνους. Η φωτογραφία, πρωτοσέλιδη, την έδειχνε ανάσκελα και ολόγυμνη. Που σημαίνει ότι την έγδυσαν και την αναποδογύρισαν για να γίνει πιο «ερεθιστική» η εικόνα στο κοινό»… Στη διεθνή φωτογραφική γλώσσα το φωτορεπορτάζ αυτό λέγεται «πορνογραφία του θανάτου» – καταλήγει ο Νίκος Παναγιωτόπουλος.
Η φωτογραφία είναι αφαίρεση ή αντίθετα είναι συγκέντρωση στο πρόσωπο ή στο θέμα που αποτελεί αντικείμενό της, είναι έξωση των άλλων θεμάτων – γι’ αυτό κάποτε είναι προτιμότερη η συγκέντρωση της προσοχής σε ένα θέμα χωρίς εικονική αποτύπωση… Αφήνουμε στην άκρη τις φωτογραφίες που εικονίζουν συγκεντρώσεις με μεροληπτικό τρόπο, χωρίς να δίνουν αίσθηση του μεγέθους των συγκεντρωμένων, που είναι γενικώς για πέταμα.
Τουρισμός και φωτογράφηση
Η άντληση κύρους και η διαιώνιση κάποιων στιγμών ευτυχίας ή «ξεδώματος» βρίσκεται πίσω από πολλές φωτογραφήσεις, όπως λ.χ. στον τουρισμό. Οι Αγγλίδες νοσοκόμες που επισκέπτονται την Κένυα και φωτογραφίζουν μανιωδώς οτιδήποτε περνάει από το οπτικό τους πεδίο είναι τέτοια περίπτωση – λέει ο Μιχάλης Μοδινός: Τίποτε δεν πετυχαίνουν, ούτε καν υπολογίζουν να εκφράσουν έναν μέσο όρο καταστάσεων.
Αλλά και οι φωτογραφιζόμενοι εμπίπτουν στην κατηγορία των διεκδικητών κύρους μέσα από επιτηδευμένες πόζες. Στα «Καμάκια» του, μια συλλογή διηγημάτων με θέμα τον ανδρικό πορνοχαρακτήρα, ο Βασίλης Βασιλικός αναφέρεται στην περίπτωση ενός ψαρά που, εν όψει της φωτογράφησής του από ομάδα τουριστών, συνεχίζει να χτυπάει κάτω το χταπόδι, αλλά σε slow motion (σε αργή κίνηση), για να διευκολύνει τις λήψεις…
Αυτή η ιστορία με τον Τζίμη Πανούση με παραπέμπει σε ένα ποίημα του Μπρεχτ («Η λύση»), που σαρκάζει την ανατολικογερμανική τάξη πραγμάτων του 1953. Όπου η Κεντρική Επιτροπή «διαπιστώνει» ότι ο λαός έχασε την εμπιστοσύνη της κυβέρνησης και πρέπει να αλλάξει – δηλαδή ο λαός! Αν ήμουν ο Πανούσης, θα έλεγα στον εαυτό μου: «Το κοινό που δεν με φωτογραφίζει εν ώρα κατάρρευσης δεν είναι δικό μου κοινό και χρήζει αλλαγής, αφού εγώ δεν μπορώ να αλλάξω»…
Μια δόση αλήθειας
Η φωτογραφία μπορεί να είναι σικέ, όπως μπορεί να είναι αληθινή, μπορεί να συγκαλύπτει αλλά και να αποκαλύπτει, μπορεί να είναι ποταπή αλλά και μπορεί να αναδεικνύει το μεγαλείο που εκπέμπουν κάποιοι άνθρωποι.
Η μάχη της Γραβιάς δόθηκε στις 8 του Μάη 1821, όταν δεν υπήρχε φωτογραφική μηχανή για να απεικονίσει το κατόρθωμα του Οδυσσέα Ανδρούτσου, που πίσω από ένα πλινθόκτιστο χάνι αντιμετώπισε με 120 άνδρες τη στρατιά του Δράμαλη που αποτελείτο από 9.000 ανθρώπους, και έδωσε «αέρα νίκης» στην πολύ πρόσφατη ελληνική επανάσταση. Αφηγείται ο κύριος Άλκης Ξανθάκης:
«Μισόν αιώνα ύστερα από τη μάχη που δόθηκε στη Γραβιά, ένας γηραλέος, μα ευθυτενής άνδρας, που ’χε πατημένα τα εβδομήντα (συμπολεμιστής του Ανδρούτσου), αφού έκανε τον σταυρό του περνώντας μπρος από την εκκλησιά της Χρυσοσπηλιώτισσας, διάβηκε το κατώφλι ενός κτηρίου της πρωτεύουσας, στην οδό Αιόλου. Φόραγε την επίσημη φορεσιά της Βασιλικής Φάλαγγας και με γοργό βήμα, παρά τα χρόνια του, ανέβηκε την ξύλινη σκάλα που οδηγούσε στο επάνω πάτωμα. Εκεί αντάμωσε τον φωτογράφο των ανακτόρων, Πέτρο Μωραΐτη.
Η αγέρωχη μορφή του φουστανελοφόρου, μα και η φορεσιά του, εντυπωσίασαν τους εργαζομένους του ατελιέ, καθώς και τον ίδιο τον φωτογράφο. Ο λιγομίλητος γέροντας, αφού τοποθετήθηκε απέναντι από τον φακό της γιγαντιαίας κάμερας, σύμφωνα πάντα με τις υποδείξεις του καλλιτέχνη, στάθηκε για λίγες στιγμές ακίνητος και ο χώρος γέμισε από τις διηγήσεις της ζωής του. Αυτό ήταν. Η μορφή του, καθώς και η λεβεντιά του, απαθανατίστηκαν στην αιωνιότητα. Ήταν ο ήρωας της Θήβας, ο αγωνιστής της Ελληνικής Επαναστάσεως, Ιωάννης Κλίμακας».
Αυτή η αφήγηση, πριν ακόμη από την παρουσία της φωτογραφικής απεικόνισης, σε προδιαθέτει γι’ αυτό που πρόκειται να επακολουθήσει. Είναι τόσο αληθινή, ώστε εσύ ή οποιοσδήποτε άλλος μπορείς να φαντασιώνεις την εικόνα του ήρωα με τις δικές σου προδιαγραφές. Έτσι δεν έχεις οπωσδήποτε ανάγκη τη φωτογραφία!
Διαβάστε επίσης
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
