Η προφορική επικοινωνία και οι μεταφορείς μηνυμάτων

Σε έναν κόσμο δίχως κινητά, χαρτιά ή έστω ένα αξιόπιστο ταχυδρομείο, πώς ταξίδευε η πληροφορία; Ποιοι μετέφεραν μηνύματα ανάμεσα σε βασιλείς, μονές και πόλεις; Οι μεσαιωνικοί αγγελιαφόροι ήταν στόματα που θυμούνταν, κορμιά που διέσχιζαν επικίνδυνες διαδρομές, σκιές που ένωναν τις αποστάσεις. Πριν από τη γέννηση της γραπτής δημόσιας πληροφόρησης, η προφορική μεταφορά υπήρξε η καρδιά της επικοινωνίας. Και πίσω της, μια στρατιά ανώνυμων πομπών που αξίζει να τους θυμόμαστε.

Στην καρδιά του Μεσαίωνα, όταν οι πόλεις ήταν αραιά σκορπισμένες, τα φέουδα κλειστά και η καθημερινή ζωή βυθισμένη στην αβεβαιότητα και τον κατακερματισμό, η πληροφορία δεν ταξίδευε γρήγορα. Δεν υπήρχαν εφημερίδες, τηλέγραφοι ή κρατικά ταχυδρομεία· η γνώση και τα νέα κινούνταν με ανθρώπους. Ήταν η εποχή όπου το μήνυμα είχε πρόσωπο: το πρόσωπο του αγγελιαφόρου.

Αυτός ο άγνωστος στις περισσότερες σελίδες της επίσημης ιστορίας, ο αγγελιαφόρος της σιωπής, υπήρξε ο κυριολεκτικός ενδιάμεσος ανάμεσα σε βασιλείς και υποτελείς, σε μονές και αρχιεπισκοπές, σε εμπόρους και εταίρους. Πριν γεννηθεί ο θεσμός του κρατικού ταχυδρομείου, η επικοινωνία ήταν μια προσωπική υπόθεση βημάτων, κόπου και μνήμης.

Η προφορική μετάδοση και ο αγράμματος αγγελιαφόρος

Στο μεγαλύτερο μέρος του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα (5ος – 13ος αι.), ο αναλφαβητισμός ήταν σχεδόν καθολικός στις αγροτικές τάξεις και εκτεταμένος ακόμη και ανάμεσα στους μικρο-ευγενείς. Η προφορική μετάδοση της πληροφορίας δεν ήταν εναλλακτική· ήταν ο κανόνας. Πολλοί αγγελιαφόροι λειτουργούσαν ως «ζωντανά στόματα»: εκπαιδεύονταν να αποστηθίζουν μηνύματα – από σύντομες φράσεις ως πολύπλοκες προτάσεις, με ορισμένο ύφος και έμφαση.

Αυτό απαιτούσε ιδιαίτερες ικανότητες: ακρίβεια, απομνημόνευση, ψυχραιμία, και κυρίως κατανόηση του περιεχομένου χωρίς αναγκαστικά γραμματική κατάρτιση. Ένα ειρηνευτικό μήνυμα, μια εντολή καταστολής ή μια υπόσχεση δώρου όφειλαν να μεταφερθούν με απόλυτη σαφήνεια. Το παραμικρό λάθος μπορούσε να επιφέρει σύγκρουση.

Μοναστήρια, φέουδα και η ανάγκη ενός εφήμερου δικτύου

Παρά την απουσία ενός ενιαίου οργανισμού επικοινωνίας, η ανάγκη για ταχύτατη και ασφαλή μετάδοση πληροφοριών ήταν διαρκής. Οι βασιλείς και οι δούκες χρησιμοποιούσαν ιδιωτικούς αγγελιαφόρους που δρούσαν ανά περιόδους ως τμήμα ενός εφήμερου συστήματος, ενός δικτύου που λειτουργούσε μόνο όσο διαρκούσε η ανάγκη.

Παράλληλα, τα μοναστήρια του Μεσαίωνα, ειδικά στον χριστιανικό κόσμο της Δύσης, διατηρούσαν αλληλογραφία μεταξύ τους για θεολογικά, πρακτικά ή πολιτικά ζητήματα. Οι μοναχοί – ταχυδρόμοι μετέφεραν επιστολές (epistolae), χειρόγραφα ή συλλογές ψαλμών, και πολλές φορές συνόδευαν τα έργα με προσωπικά σχόλια ή προφορικές διευκρινίσεις. Ήταν δηλαδή φορείς λόγου αλλά και προθέσεων.

Το cursus publicus και οι σταθμοί της Ανατολής

Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ο θεσμός του cursus publicus, παλαιά ρωμαϊκή κληρονομιά, επέζησε ως σύστημα ταχυδρόμησης για τη διοίκηση και τα στρατεύματα. Περιλάμβανε σταθμούς αλλαγής αλόγων (στάσεις), με συγκεκριμένα διαστήματα και προμήθειες. Οι angelloi, δηλαδή οι κρατικοί αγγελιαφόροι, ήταν υπάλληλοι με επίσημο καθεστώς, υποχρεωμένοι να μεταφέρουν εντολές, σφραγισμένα έγγραφα ή στρατιωτικές διαταγές.

Το βυζαντινό μοντέλο, ωστόσο, περιοριζόταν σταθερά στο διοικητικό πεδίο. Στη δυτική Ευρώπη, αντίθετα, οι πιο απλοί και λαϊκοί αγγελιαφόροι συνέχισαν να λειτουργούν αυτοσχέδια, πληρωμένοι από πόλεις, συντεχνίες, πρίγκιπες ή και απλούς εμπόρους.

Διαδρομές και κίνδυνοι: μια δουλειά ανάμεσα στη ζωή και την καταδίωξη

Η εργασία του αγγελιαφόρου ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη. Τα δάση ήταν γεμάτα ληστές, οι δρόμοι ασυντήρητοι, τα περάσματα μεταξύ εδαφών πολεμικά. Ένας αγγελιαφόρος με σφραγισμένο σωλήνα στο πλευρό του γινόταν εύκολα ύποπτος για κατασκοπία. Οι ευγενείς δεν δίσταζαν να συλλάβουν ή να βασανίσουν αγγελιαφόρους, προκειμένου να αποσπάσουν πληροφορίες.

Η εχεμύθεια ήταν λοιπόν αρετή και εργαλείο προστασίας. Πολλοί αγγελιαφόροι εκπαιδεύονταν να μην γνωρίζουν τίποτε για το μήνυμα. Άλλοι, αντιθέτως, κατείχαν γνώση, και με αυτή ανέβαιναν κοινωνικά, προσλαμβανόμενοι ως μεσίτες, διερμηνείς ή και διπλωματικοί γραφείς.

Η μετάβαση στον έντυπο κόσμο και η εξαφάνιση του στόματος

Η εφεύρεση της τυπογραφίας (15ος αιώνας), η σταδιακή ενοποίηση των κρατικών διοικήσεων και η δημιουργία δημόσιων ταχυδρομείων (ιδίως στη Γερμανία και την Αγγλία) σηματοδότησαν το τέλος του «έμψυχου αγγελιαφόρου». Από τον 16ο αιώνα και εξής το μήνυμα γίνεται πλέον αντικείμενο και όχι υποκείμενο: περνάει από φάκελο σε μηχανισμό, από το στόμα στο έγγραφο, από τον διαμεσολαβητή στον υπάλληλο.

Η δουλειά των πρώτων αγγελιαφόρων δεν εξαφανίστηκε βίαια – μα σιώπησε, όπως σιωπούν τα χέρια που εκπλήρωσαν τον σκοπό τους και αποσύρονται.

Η πολιτισμική μνήμη του ανώνυμου πομπού

Η προφορική επικοινωνία του Μεσαίωνα ως αναγκαιότητα αποτελούσε και φορέα πολιτισμού. Μαζί με τα μηνύματα ταξίδευαν ειδήσεις, φήμες, ανέκδοτα, χρονογραφήματα. Οι αγγελιαφόροι, εκτός από τεχνίτες της διαδρομής, υπήρξαν και ανώνυμοι συγγραφείς της ιστορίας. Το πέρασμά τους απ’ τα καπηλειά και τις πλατείες άφηνε ψιθύρους που έγιναν στίχοι, χρονικά, θρύλοι.

Ίσως, αν σήμερα πιστεύουμε ακόμη ότι το μήνυμα έχει σημασία πώς λέγεται – κι όχι μόνο τι λέει – το οφείλουμε, κατά ένα μέρος, σε εκείνους που περπατούσαν για να μεταφέρουν μια φράση.

Στο Παράρτημα Πηγών που ακολουθεί οι αγγελιαφόροι της σιωπής παρουσιάζονται μέσα από αυθεντικά αποσπάσματα (σε μετάφραση), σύντομο σχολιασμό και αναφορά προέλευσης. Το υλικό προέρχεται από χρονικά, διοικητικά έγγραφα και επιστολές, κυρίως της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου (12ος – 15ος αιώνας), όπου διαφαίνεται ο ρόλος, η καθημερινότητα και η κοινωνική θέση των αγγελιαφόρων.

Παράρτημα Πηγών

1. Οδηγίες προς αγγελιαφόρο βασιλικής αυλής – Αγγλία, 1292

«Να πορευθεί ο ταχύτερος και σταθερότερος των αγγελιαφόρων προς το Κάστρο του Λάνκαστερ, φέροντας επιστολή προς τον Άρχοντα Ρόμπερτ. Να απέχει πάσης παρέκκλισης, να μη μιλήσει του περιεχομένου του γράμματος, και να επιστρέψει εντός πέντε ημερών με την απάντηση».

The Wardrobe Book of William de Norwell, PRO E101/369/11 – The National Archives (UK)

Μικρό σχόλιο: όπως φαίνεται οι αγγελιαφόροι βασιλικών διαταγών κινούνταν με ακρίβεια και υπό την απειλή τιμωρίας· η σιωπή τους ήταν καθήκον.

2. Αναφορά μονάχου για την αποστολή χειρογράφου – Κολωνία, 1374

«Έθεσα το βιβλίον του αγίου Αυγουστίνου εις θήκην καλάμου, και το παρέδωκα εις αδελφόν Νικόλαον, δια να φθάσει εις το μοναστήριον της Τρηρ. Είπα αυτώ να βαδίζει νύκτα και ημέρα, δίχως να το δανείσει ή να το δείξει. Ο Θεός μετά του οδοιπόρου».

 Klosterarchiv St. Pantaleon, Codex 57, f. 89r

Μικρό σχόλιο: Κι εδώ επίσης οι μοναστικοί αγγελιαφόροι ήταν υπεύθυνοι για τη μεταφορά χειρογράφων επιφορτισμένοι με την πνευματική αξία του φορτίου τους, που ήταν ιερή.

3. Απόσπασμα από το χρονικό του Μάθιου Παρισινού – 1250

«Τρεις άνδρες της αυλής, γρήγοροι στα πόδια, έτρεχαν να μεταφέρουν τη διαταγή του βασιλέως στην Οξφόρδη. Ένας εξ αυτών πέθανε στο πέρασμα του ποταμού, οι άλλοι έφτασαν με ματωμένα πόδια. Το γράμμα παραδόθηκε· και η μάχη αποτράπηκε».

 Matthew Paris, Chronica Majora, Corpus Christi College, Cambridge, MS 26

Μικρό σχόλιο: Δραματική σκηνή που υπογραμμίζει το κόστος της αποστολής και τον ρόλο του αγγελιαφόρου ως ειρηνοποιού.

Το «Χρονικό του 1250» αναφέρεται στην περίοδο που ο Μάθιου Παρίσινος είτε ολοκλήρωσε μέρος του μεγάλου του έργου («Chronica Majora») είτε προχώρησε στο πιο συνοπτικό «Historia Anglorum».

4. Διαταγή Βυζαντινού αξιωματούχου – Θεσσαλονίκη, περ. 1320

«Ο γραμματεύς Ιωάννης να αποστείλει άνθρωπον έμπιστον εις την Κωνσταντινούπολιν, φέροντα το δίπλωμα, εις τον δεσπότην Ανδρόνικον. Να ομιλεί με νηφαλιότητα και να μη λησμονήσει τα λόγια του σεβαστού μας».

 Codex Atheniensis 578, Βιβλιοθήκη Μονής Βλατάδων

Μικρό σχόλιο: Συνδυασμός προφορικού και έγγραφου μηνύματος· η ευθύνη του αγγελιαφόρου εκτείνεται και στην απαγγελία.

Διαβάστε επίσης:

Μεσαιωνικά επαγγέλματα που σίγησαν – Μέρος δεύτερο

Μεσαιωνικά επαγγέλματα που σίγησαν/ Μέρος πρώτο

Κωνσταντινούπολη / Β’ Μέρος – Η Πόλη που κατοικεί ακόμη μέσα μας