Λουίζα Μέι Άλκοτ
Πίσω από τη μάσκα
Μετάφραση: Γ. Παπαδάτος
Εκδόσεις: Οξύ
Σελ.: 232

Πολύ πριν την αιώνια εφηβεία τής Τζο Μαρτς στο Μικρές Κυρίες, η Λουίζα Μέι Άλκοτ είχε ήδη δημιουργήσει έναν άλλο, υπόγειο, σκοτεινό λογοτεχνικό κόσμο – εκεί όπου η γυναίκα δεν είναι η θυσιαστική αδελφή ή η φρόνιμη μητέρα, αλλά ένα πλάσμα στρατηγικής, επιβίωσης και ψυχολογικού βάθους. Το «Πίσω από τη μάσκα», γραμμένο το 1866, είναι η προκλητικότερη φεμινιστική αλληγορία του 19ου αιώνα, ένα έργο που εκδόθηκε με ψευδώνυμο (A. M. Barnard) και θα έμενε ξεχασμένο για έναν αιώνα, αν δεν ανακαλυπτόταν ξανά στις δεκαετίες του ’70 και του ’80, όταν ο φεμινιστικός λόγος αναζητούσε τις λογοτεχνικές του προφήτισσες.

Η μυστηριώδης Τζέιν Μιούιρ, με παρουσιαστικό σεμνό, σπάνια αγγελική ευγένεια και φαινομενική αδυναμία, φτάνει ως γκουβερνάντα στο σπίτι της ευγενούς οικογένειας Κόβεντρυ. Σύντομα, η επιρροή της επεκτείνεται, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη των ανδρών, τη συμπάθεια των γυναικών, και η παρουσία της διαταράσσει την αταλάντευτη ιεραρχία του βρετανικού σαλονιού. Όμως τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται. Η Τζέιν δεν είναι η αθώα νεαρή που υποδύεται, αλλά μια σαραντάρα ηθοποιός, εκπαιδευμένη να πλάθει πρόσωπα και να κινεί τα νήματα μεθοδικά, αδίστακτα, σχεδόν με ναπολεόντειο σχεδιασμό. Στόχος της είναι ο έλεγχος της τύχης της, της κοινωνικής της θέσης και του γάμου της.

Η Τζέιν Μιούιρ είναι μία από τις πιο αινιγματικές και προκλητικές γυναικείες μορφές της λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Δεν προσπαθεί να φανεί καλή, γιατί δεν την ενδιαφέρει να την αγαπήσουν, αλλά να κερδίσει. Χρησιμοποιεί την ηθοποιία ως μέσο και όπλο της για να επιτύχει τον σκοπό της. Αντί να υποταχθεί στον ρόλο που της επιβάλλει η κοινωνία, τον οικειοποιείται, τον ερμηνεύει, τον διαστρέφει. Δεν επιδιώκει έναν συμβατικό γάμο ή την ασφάλεια της αποδοχής αλλά την επιρροή, το κύρος και τον έλεγχο. Βρίσκεται στον αντίποδα των στερεότυπων γυναικείων συμπεριφορών της εποχής της. Εκεί που οι άλλες γυναίκες υπομένουν, εκείνη σχεδιάζει. Εκεί που άλλες κρύβονται, εκείνη υποδύεται. Δεν υποχωρεί στην ταπεινή της θέση – τη μετατρέπει σε προνομιακή θέση εξουσίας. Πίσω από το ψεύδος, πίσω από την «παράσταση» του σεμνού κοριτσιού, κρύβεται ένα σχόλιο για το θέατρο του φύλου, για την κοινωνική υποκρισία και την ανάγκη των γυναικών της εποχής να επιβιώσουν μέσα από ρόλους. Έτσι, το έργο διαβάζεται όχι μόνο ως σάτιρα, αλλά ως πρόδρομος του φεμινιστικού ψυχολογικού θρίλερ.

Το «Πίσω από τη μάσκα» είναι ένα καλοστημένο αφήγημα εξαπάτησης και ανατροπής, ένα κείμενο που λειτουργεί ταυτόχρονα ως πολιτισμικό σχόλιο πάνω στην έμφυλη και κοινωνική κατασκευή της ταυτότητας. Στο πρόσωπο της Τζέιν Μιούιρ, η Άλκοτ πλάθει μια ηρωίδα που δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τα μέσα της εποχής της, την υποκρισία, το προσωπείο, την τέχνη της ερμηνείας για να διεκδικήσει θέση, επιρροή και ισχύ.

Στο «Πίσω από τη μάσκα» η γυναικεία ταυτότητα δεν παρουσιάζεται προφανώς ως φυσική κατάσταση, αλλά ως ένας ρόλος κοινωνικά σκηνοθετημένος, με προκαθορισμένα κοστούμια, κινήσεις και λέξεις. Η Τζέιν μεταμορφώνεται κυριολεκτικά μπροστά στα μάτια των αναγνωστών, υποδυόμενη την εύθραυστη και άκακη νεαρή, η οποία ωστόσο «πίσω από τη μάσκα» κρύβει ένα ισχυρό πρόσωπο στρατηγικής και ελέγχου.

Η Τζέιν δεν ανήκει στην αριστοκρατία, είναι μια ηθοποιός του περιθωρίου, μια γυναίκα χωρίς οικογενειακή στήριξη ή προίκα. Κι όμως, με μοναδικά της όπλα την οξύνοια και τον έλεγχο της εικόνας της, εισέρχεται στον κόσμο των ευγενών από τη χαραμάδα της κοινωνικής ανάγκης. Εκεί που η τάξη είναι κληρονομικά δεδομένη για τους άλλους, για εκείνην είναι κατάκτηση.

Ο παραδοσιακός γυναικείος χώρος, το σπίτι, μετατρέπεται εδώ σε σκηνή και πεδίο μάχης. Το σαλόνι, το πιάνο, το δείπνο, τα βλέμματα όλα είναι θεατρικά. Η Τζέιν εκφωνεί τις ατάκες της όπως θα το έκανε σε παράσταση, κάθε χειρονομία της είναι ελεγχόμενη, κάθε απάντηση μελετημένη. Η αληθινή της ταυτότητα δεν κατοικεί στα δωμάτια, αλλά στο υπόγειο της κοινωνικής συνείδησης, εκεί όπου οι γυναίκες επιβιώνουν σιωπηλά ή εκρήγνυνται κατασκευάζοντας μια καινούργια μάσκα.

Και το τέλος, ίσως το πιο ριζοσπαστικό μέρος του έργου, δεν την τιμωρεί. Αντιθέτως, την ανταμείβει. Η Τζέιν δεν καταρρέει όπως τόσες άλλες «παραπλανητικές» ηρωίδες του 19ου αιώνα. Φτάνει στον στόχο της. Παρ’ όλα αυτά, η αναγνωστική εμπειρία φορτίζεται με αμηχανία. Όντως της άξιζε η θέση που πήρε; Ή μήπως το έγκλημά της ήταν μόνο ότι δεν αποδέχτηκε να παίξει τον ρόλο του θύματος, όπως της ζητήθηκε;

Η Άλκοτ δεν απαντά. Μας αφήνει μπροστά σε έναν καθρέφτη και η μάσκα που φορούσε η Τζέιν αρχίζει να μοιάζει επικίνδυνα με το δικό μας πρόσωπο.

Το κείμενο είναι χτισμένο σαν θεατρική πράξη με μικρές σκηνές, προσεγμένους διάλογους, αποκαλύψεις σε δεύτερο χρόνο, ψιθύρους που λένε περισσότερα από τις φωνές.

Η αφήγηση κινείται σε τρίτο πρόσωπο, με την Τζέιν να παραμένει συχνά στο κέντρο της αφήγησης, χωρίς όμως να της δίνεται εντελώς ο λόγος. Αυτό το αφηγηματικό μισοσκόταδο, το ότι η ηρωίδα αποκαλύπτεται έμμεσα, μέσα από βλέμματα, συμπεριφορές και αντιδράσεις των άλλων, ενισχύει την υποψία και την ένταση. Δεν μας δίνονται τα κίνητρά της, μας δίνονται τα αποτελέσματά τους. Δεν εισβάλλουμε στον εσωτερικό της κόσμο, αλλά τον παρατηρούμε σαν θεατές μιας καλά μελετημένης παράστασης, όπου τα συναισθήματα είναι επίσης ρόλοι.

Ο ρυθμός είναι πειθαρχημένος και χαμηλόφωνος, χωρίς εξάρσεις ή περιττές περιγραφές. Ό,τι λέγεται, λέγεται για να λειτουργήσει έτσι ώστε κάθε λέξη, κάθε κίνηση της Τζέιν να γίνεται μια κίνηση στο σκάκι της αφήγησης. Το ύφος υπηρετεί τον σκοπό του χαρακτήρα: τίποτα δεν περισσεύει, τίποτα δεν φανερώνεται πριν την ώρα του.

Ακόμη και η γλώσσα, με τις λεπτές ειρωνείες, τις διακριτικές ανατροπές ύφους, τις επιλεγμένες παύσεις, λειτουργεί σαν σκηνογραφία. Είναι σαν να έχει αποσυρθεί η συγγραφέας και να έχει αφήσει μια αόρατη σκηνοθέτιδα να κινεί τα νήματα. Αυτό το ύφος, διαυγές αλλά με μυστικά στρώματα, είναι από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της σκοτεινής Άλκοτ, μιας συγγραφέως που ήξερε να γράφει και για την αρετή, αλλά και για την επιθυμία, για την αδελφική αγάπη, αλλά και για την παγωμένη φιλοδοξία, και εν τέλει για τον κόσμο όπως είναι, και για τον κόσμο όπως τον χειραγωγούν εκείνοι που τολμούν να φορέσουν τη μάσκα.

Υπενθυμίζουμε ξανά ότι η Άλκοτ υπέγραψε το έργο με το ψευδώνυμο Α. Μ. Barnard για να μη σοκάρει το αναγνωστικό της κοινό. Είναι εντυπωσιακό ότι το βιβλίο αγνοήθηκε επί δεκαετίες και είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο με το κύμα του φεμινιστικού αναστοχασμού της δεκαετίας του ’70 αναγνωρίστηκε ως πρωτοποριακό, τολμηρό και εξαιρετικά επίκαιρο.

Σήμερα, το «Πίσω από τη μάσκα» θεωρείται προδρομικό φεμινιστικό έργο, ένα σύντομο αλλά εκρηκτικό έργο που αποκαθηλώνει την ιδέα της γυναίκας ως «αγγελικού πλάσματος», αποδομώντας τον ρομαντισμό με τα ίδια του τα εργαλεία. Η Τζέιν Μιούιρ είναι ίσως η πιο αμφιλεγόμενη ηρωίδα της Άλκοτ, μια εφιαλτική Σταχτοπούτα, με σιδερένιο βλέμμα…

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Η σημιτική παρανάγνωση του νεο-οθωμανισμού

Βιβλίο: Υπερτουρισμός: μια αόρατη έξωση

Bιβλίο: Καλοκαίρι και έγκλημα – Έντεκα ιστορίες, μία αφήγηση χωρίς αθώους