Ο Ηράκλειτος, ο επονομαζόμενος «Σκοτεινός», έλεγε ότι «δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά», στη δε καθομιλουμένη λέμε τη φράση «άνω ποταμών» για να δηλώσουμε κάτι παράλογο ή αφύσικο: Όμως ο ποταμός Έβρος δεν επιτρέπει να μπούμε ούτε δεύτερη ούτε τρίτη φορά, ούτε κατά την κάθοδο ούτε κατά την άνοδο, γιατί απλούστατα έχει σε μεγάλο μέρος του υπονομευθεί από τις ενέργειες των άλλων.

Οι «άλλοι» είναι η Βουλγαρία και η Τουρκία, που με τα αλλεπάλληλα φράγματά τους συν την ξηρασία έχουν μετατρέψει την κοίτη του ποταμού κατά μεγάλο μέρος σε εικονική κοίτη. Η ελληνική Θράκη δεν κινδυνεύει πλέον από τις πλημμύρες του Έβρου, που ήταν κάποτε συνηθισμένες. Η δε Τουρκία, ως «σιγανό ποτάμι», συνεχίζει την ίδια πρακτική με τους ποταμούς του Ιράκ και της Συρίας.

Από την άλλη πλευρά συνεχίζεται η υπονόμευση των λιμνών, οι οποίες χάνουν το υδάτινο περιεχόμενό τους, όπως η λίμνη Αράλη, η Κασπία Θάλασσα και παρ’ ημίν η λίμνη Υλίκη, ή περιορίζουν την έκτασή τους. Αυτό είναι το συμπέρασμα πρόσφατων ερευνών, με ελάχιστες μάλιστα εξαιρέσεις.

Όμως τα ποτάμια συνεχίζουν τη ροή τους, ενώ υπάρχουν και θετικές εξελίξεις σ’ αυτήν την περίπτωση: Από την τελευταία έκθεση του συνασπισμού οργανώσεων Dam Removal Europe (DRE), έρχεται η είδηση ότι τουλάχιστον 325 τεχνητοί φραγμοί απομακρύνθηκαν από ποτάμια συστήματα στην Ευρώπη το 2022.

Το νούμερο αυτό αντιστοιχεί σε αύξηση 36% σε σχέση με το 2021 και δείχνει τη δυναμική του κινήματος απομάκρυνσης φραγμών στην Ευρώπη – ενός κινήματος που αποσκοπεί στην αποκατάσταση της συνεκτικότητας, της υδρομορφολογικής και οικολογικής ακεραιότητας των ποταμών.

Βέβαια στην Ευρώπη υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 1 εκατομμύριο τεχνητοί φραγμοί, διαφόρων τύπων και διαστάσεων, με το 15% αυτών να θεωρούνται απαρχαιωμένοι. Η Ισπανία, για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, ηγείται του κινήματος απομάκρυνσης φραγμών στην Ευρώπη – αν και η ίδια μαστίζεται από έναν συνδυασμό ξηρασίας και πλημμυρών…

Απειλούμενοι οικότοποι

Τα ποτάμια είναι οι πιο απειλούμενοι τύποι οικοτόπων παγκοσμίως. Το παράδειγμα των μεταναστευτικών ειδών ψαριών στην Ευρώπη δείχνει το μέγεθος της απειλής. Από το 1970 οι πληθυσμοί τους (π.χ. χέλι, γριβάδι, ποτάμια ρέγγα, οξύρρυγχος) έχουν μειωθεί κατά 94%, κυρίως ως αποτέλεσμα της διευθέτησης των ποταμών και της κατασκευής φραγμάτων.

Η Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN), η Πίνδος Περιβαλλοντική, το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) και το The Green Tank, αφιέρωσαν μια εβδομάδα στον ποταμό Αώο – και πιο συγκεκριμένα στο πιο ευάλωτο, μη προστατευόμενο τμήμα του, μεταξύ του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου και των συνόρων Ελλάδας – Αλβανίας.

Τα υπολογιζόμενα οφέλη από την «απουσία φραγμάτων» αφορούν τον οικοτουρισμό, το rafting και γενικά τον «τουρισμό των τεσσάρων εποχών», τον οποίο θέλουν να απολαμβάνουν οι δύο χώρες…

Η Αλβανία και ο ποταμός Αώος ( Vjosa)

Στην Ελλάδα πηγάζει ο ποταμός Αώος, ο οποίος χύνεται στην Αλβανία. Ο ποταμός αυτός είχε κινήσει το ενδιαφέρον των επενδυτών της γειτονικής χώρας, που σχεδίαζαν να δημιουργήσουν έξι φράγματα κατά μήκος της ροής του! Όμως τα σχέδιά τους δεν τελεσφόρησαν.

Έπειτα από δραστήρια, υπερδεκαετή κινητοποίηση σειράς περιβαλλοντικών οργανώσεων, την 15η Μαρτίου 2023 στο Τεπελένι ο πρωθυπουργός της Αλβανίας Έντι Ράμα και η υπουργός Περιβάλλοντος και Τουρισμού Μιρέλα Κουμπάρο ανακήρυξαν τον Αώο – Vjosa σε «Εθνικό Πάρκο Άγριου Ποταμού».

Από τα σύνορά του με την Ελλάδα έως την Αδριατική θάλασσα, ο Αώος – Vjosa και όλοι οι μεγάλοι, συνδεδεμένοι μ’ αυτόν, παραπόταμοι ελεύθερης ροής σε ένα ποτάμιο σύστημα συνολικού μήκους άνω των 400 χλμ. θα απολαμβάνουν το υψηλότερο επίπεδο προστασίας, γεγονός που είναι μοναδικό στην Ευρώπη.

Στην υπόθεση αυτή συνέβαλαν μια σειρά από οργανώσεις όπως η Euronatur, η Riverwatch, η EcoAlbania και η MedINA, επίσης η IUCN ECARO, η Πίνδος Περιβαλλoντική και το Green Tank από την Ελλάδα, από γενικότερους ευρωπαϊκούς χώρους το Tour du Valat, το Wetlands International και το Ίδρυμα MAVA. Η Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης εξέφρασε την πεποίθησή της για τη διατήρηση και υπεράσπιση της φυσικότητας των ποταμών της Ελλάδας, που αντιμετωπίζουν σήμερα σημαντικές απειλές από φράγματα και μικρά υδροηλεκτρικά έργα.

Από την άλλη πλευρά πολλοί επισημαίνουν ότι το πρόβλημα τίθεται πλέον στη δική μας χώρα:

«Η ώρα έχει φτάσει πλέον και για την Ελλάδα να κάνει το επόμενο βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση. Το μεγαλύτερο μέρος της λεκάνης απορροής του ποταμού Αώου στην ελληνική επικράτεια εμπίπτει στα όρια του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου. Ωστόσο, ένα τμήμα μεταξύ του Εθνικού Πάρκου και των συνόρων με την Αλβανία παραμένει μέχρι σήμερα απροστάτευτο, αφήνοντας σχεδόν 70 χλμ. ροής εκτεθειμένα σε απειλές, όπως τα μικρά υδροηλεκτρικά» τόνισε η Αλεξάνδρα Παππά, συντονίστρια Προγράμματος για το Νερό του MedINA.

«Η θεσμική προστασία του Αώου στο σύνολό του είναι το επόμενο βήμα, για τη δημιουργία του πρώτου διασυνοριακού Εθνικού Πάρκου Άγριου Ποταμού στην Ευρώπη, με αξιοσημείωτα οφέλη για τους ανθρώπους και τη φύση».

Εξάλλου ο Ulrich Eichelmann, επικεφαλής του Riverwatch, τονίζει ότι «η έννοια του Εθνικού Πάρκου Άγριου Ποταμού θα πρέπει να λειτουργήσει ως πρότυπο και για άλλους ποταμούς στην Ευρώπη, όπως τον Moraca στο Μαυροβούνιο και τους Neretva και Una στη Βοσνία – Ερζεγοβίνη. Ο Αώος (Vjosa) είναι το πρώτο Εθνικό Πάρκο Άγριου Ποταμού της Ευρώπης, αλλά δεν πρέπει να παραμείνει το μοναδικό. Σήμερα, περνάμε ένα πολύ σημαντικό μήνυμα από την Αλβανία σε ολόκληρη την Ευρώπη».

Για την Αλβανία πάντως μαθαίνουμε ότι εκκρεμεί ένα σχέδιο δημιουργίας αεροδρομίου κοντά στις εκβολές του Vjoza και ότι έχει γίνει μεγάλη κινητοποίηση εναντίον αυτού του έργου από την πλευρά των αλβανικών οργανώσεων προστασίας του περιβάλλοντος…

Πρώιμα φράγματα

Στην Ισπανία το 2004 υπήρχε σχέδιο εκτροπής μέσω φραγμάτων του ποταμού Έβρου και μεταφοράς των νερών του σε απόσταση 1.000 χιλιομέτρων προς άρδευση άγονων περιοχών, το οποίο όμως δεν πραγματοποιήθηκε. Στην Ελλάδα όμως η κατασκευαστική ψύχωση έχει βάλει στο στόχαστρό της στοιχειώδεις ροές υδάτων, όπως στο χωριό Παύλιανη, που αποτελεί έναν θαυμάσιο τόπο αναψυχής. Από το διαδίκτυο σημειώνουμε:

«H Παύλιανη είναι το κάτι άλλο. Είναι τα γνωμικά ή συνθήματα που βρίσκονται σε όλες τις θέσεις ανάπαυσης ή αναψυχής – ας όψεται η χιουμοριστικώς πανέξυπνη νεολαία του τόπου. Είναι ένας υπέροχος περίπατος με γεφυράκια που σε περνούν από τη μια στην άλλη άκρη του ρέματος, είναι μια μεγάλη βόλτα μέσα στη φύση που ξεκινάει και τελειωμό δεν έχει, είναι οι ταβέρνες οι κοψιδολογικώς εξαίσιες, είναι το κρασί της θαυμάσιο».

Τα φράγματα εμποδίζουν την ισορροπία ανάμεσα στις ακτές και στα φερτά υλικά των ποταμών, με αποτέλεσμα την «είσοδο» της θάλασσας στη στεριά. Παραδείγματος χάριν οι επεμβάσεις στην κοίτη του Βοιωτικού Κηφισού, που είχαν αποτέλεσμα την είσοδο της θάλασσας στον χώρο των εκβολών κατά 14 μέτρα.

Από την άλλη πλευρά η ανεμπόδιστη ροή των ποταμών προεκτείνει τη στεριά εις βάρος θαλάσσιων χώρων, μόνο που αυτό συμβαίνει σταδιακά, σε διάστημα χιλιετιών. Π.χ. στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου η δράση των ποταμών είχε αποτέλεσμα την απομάκρυνση της στεριάς κατά πολλά χιλιόμετρα από τον αρχικό οικισμό της Θέρμης.

Παλιά υπήρχε το Dam Newsletter, που έδινε πληροφορίες για τους ποταμούς και για τους αγώνες που γίνονταν γύρω από αυτούς. Η δράση των περιβαλλοντικών οργανώσεων δεν αποδείχθηκε επαρκής ώστε να εμποδίσει την κατασκευή του Φράγματος των Τριών Φαραγγιών στην Κίνα – που είχε 20ετή περίπου χρόνο κατασκευής, ολοκληρώθηκε το 2011, κατέλαβε χώρο 630 τετρ. χιλιομέτρων και εκτόπισε περίπου 2 εκατομμύρια Κινέζους από τις παραδοσιακές εστίες τους.

Επίσης δεν μπόρεσε να αποτρέψει το φράγμα του ποταμού Νείλου στην περιοχή του Ασουάν, που κατηγορήθηκε για τη μείωση των φερτών υλικών και επομένως την αυξημένη εξάρτηση της αιγυπτιακής αγροτικής παραγωγής από τα λιπάσματα.

Διάσημο έμεινε το φράγμα που ξεκίνησε στις ΗΠΑ επί εποχής Herbert Hoover, το 1931, που στοίχισε 112 νεκρούς (!) σε εργατικά ατυχήματα και εγκαινιάστηκε το 1935 επί Προεδρίας Ρούζβελτ, οπότε η άντληση ηλεκτρισμού πήρε τα μυθικά χαρακτηριστικά της αξιοποίησης του «λευκού άνθρακα». Σήμερα βέβαια το μύθευμα αυτό έχει πνεύσει τα λοίσθια, καθώς έχει αναπτυχθεί σωρεία ενεργειακών μέσων.

Στην Ελλάδα υπήρξαν σαφείς αντιρρήσεις στην αξιοποίηση του «λευκού άνθρακα» από τη δεκαετία του 1980, ενώ πολιτικοί όπως ο Μανώλης Γλέζος και ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης εξέφεραν πολλές αντιρρήσεις στην εκτροπή και στα φράγματα μεγάλων ποταμών – χωρίς να αφήνουν στο απυρόβλητο τα μικρά φράγματα σε περιορισμένες ροές του νερού.

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

ΠΗΓΕΣ

– Μανώλη Γλέζου, «Άνθρωπος και φύση», Αθήνα 2002

– «Νέο ρεκόρ στην απομάκρυνση τεχνητών φραγμών από τα ποτάμια συστήματα της περί ποταμιών και λιμνών Ευρώπης», έκθεση της DRE από τον «Guardian»

– Γιάννη Σχίζα, «Περί ποταμιών και λιμνών», «Δρόμος της Αριστεράς», 10.6.2023

Διαβάστε επίσης:

Ευημερία εναντίον ΑΕΠ

Διέσχισαν την ορεινή Ελλάδα σε 56 ημέρες

Τρεις σημαντικές φωτογραφίες