Αυτή η υπόθεση αρχίζει με τη συμμετοχή του γράφοντος στην ομάδα για την «Προφορική ιστορία της Ηλιούπολης», από μια εφ’ όλης της ύλης συνέντευξη πριν από μερικούς μήνες, και φτάνει μέχρι πρόσφατα, στη συνάντηση της 3ης Νοεμβρίου στη θεατρική σκηνή της Ηλιούπολης, στον χώρο του Δημαρχείου.

Σε μικρό βαθμό είχα συμβάλει και εγώ στην «προφορική ιστορία» καταθέτοντας για ένα προάστιο, ηλικίας 100 ετών, που στην απογραφή του 1951 είχε βρεθεί με 3.000 περίπου κατοίκους, σε αντίθεση με τους σημερινούς 110.000 και βάλε…

Στη συνάντηση επακολούθησαν ομιλίες, εισήγηση και μια συζήτηση μεταξύ δημοσιογράφου και εισηγητή.

Το πρώτο θέμα που έμπαινε ήταν η οριοθέτηση της «προφορικής ιστορίας» από την «άλλη», την «επίσημη», την «κρατούσα» , την «γενικώς αποδεκτή» ιστορία. Αυτή η οριοθέτηση επιχειρούσε να διαχωρίσει την ιστορία σε δυο κατά βάση είδη, ξεπερνώντας την ιστορία που γνωρίζουμε μέχρι τώρα:

• Την ιστορία των μεγάλων γεγονότων, τη διπλωματική, την πολιτική, την ιστορία των εξωτερικών σχέσεων, την ιστορία των παρασκηνίων που κρύβονται – κάποτε μάλιστα επιμελώς –
• από την καθημερινή ιστορία που βίωνoυν οι πολίτες.

Φυσικά το να θέλουμε δυο ορόφους ιστορία, εκ των οποίων ο πάνω όροφος να πατάει κατά βούληση πάνω στον πρώτο, είναι κάτι που μάλλον απομειώνει τη λαϊκή αφήγηση.

Η ιστορία που βαριούνται οι ιστορικοί και την αναθέτουν σε δευτερεύοντες κομιστές πληροφορίας δεν είναι κάτι που μπορεί να οδηγεί σε «θετικό» αποτέλεσμα. Εκτός αυτού βέβαια ιστορία δικαιούνται οι πάντες, ακόμη και οι γάτες και τα υπόλοιπα ζώα, χωρίς να αναθέτουν τη διαμόρφωσή της σε τρίτους…

Η δημιουργία της πόλης

Η Ηλιούπολη δημιουργήθηκε το 1925, στηρίχθηκε πάνω στην πολεοδόμηση από την εταιρεία Δρανδάκης – Πάγκαλος και ακολούθησε ένα στυλ αντίθετο με τον «τετραγωνισμό» της Ιπποδάμειας πολεοδομίας: Κυριαρχούσαν οι καμπύλες γραμμές που πλαισίωναν μεγάλες, ευάριθμες πλατείες.

Οι δρόμοι ήταν φαρδείς, ήταν δρόμοι χωρίς ρείθρα, οι λεωφόροι που διέσχιζαν την πόλη μεγάλοι, πολλές περιοχές ήταν ελεύθερες, με χαρακτηριστικά αλάνας – που ήταν πραγματικά ευλογία για τις ποδοσφαιρικές ασχολίες των παιδιών. Κάποια ρέματα σχημάτιζαν τον χειμώνα μικρά ποτάμια που έτρεχαν αρδεύοντας επιτόπια χωράφια τον περισσότερο χρόνο – ένα τουλάχιστον τέτοιο υπήρχε στη γειτονιά μου.

Υπάρχει ένα παρασκήνιο στη δημιουργία της πόλης αυτής: Πολλές περιοχές της Αθήνας είχαν απαλλοτριωθεί προς όφελος των προσφύγων, οπότε οι μεγαλο-ιδιοκτήτες της εποχής φρόντισαν να φυλάξουν το μπον φιλέ για τις «εισπρακτικές» τους ανάγκες.

Το «προάστιο» ήταν έτοιμο, τα χαρακτηριστικά του όμως δεν θύμιζαν κωμόπολη ή χωριό, αλλά περισσότερο παρέπεμπαν στο μοντέλο της υπερεξαπλωμένης πόλης.

Η Ηλιούπολη δεν θύμιζε μια «θυγατρική» κωμόπολη που απείχε από τον κεντρικό αστικό πυρήνα: Ήταν στην αρχή μια άτακτη συγκέντρωση σπιτιών, που γνώρισε την επέκταση της συγκοινωνίας με βάση τον ρυθμό της αύξησης του πληθυσμού. Το κέντρο της Αθήνας είχε για μας κάτι το εντυπωσιακό, οι φωτισμοί των σηματοδοτών (ο Γρηγόρης και ο Σταμάτης!) μπήκαν για πρώτη φορά στο τέλος της οδού Βουλιαγμένης, η πρωτεύουσα είχε κάτι που μας συγκινούσε σαν παιδιά.

Κτήματα στους πρόποδες του Υμηττού

Η Ηλιούπολη είχε αγροτικές εκτάσεις, είχε το εγχείρημα μιας κτηνοτροφικής επιχείρησης τους πρόποδες του Υμηττού που χάρις στην προσφυγή στο ΣτΕ ματαιώθηκε.

Σε μια επίπεδη περιοχή είχε οργανωμένες καλλιέργειες, που ονομάζονταν κτήμα του Μαμάη. Η περιοχή ανήκε στο κτήμα του Καρρά, μεταβιβάστηκε στον Νάστο και προκάλεσε ουκ ολίγα επεισόδια από τη διεκδίκηση περισσότερου χώρου από αυτόν που αρχικά υπήρχε. Κάπου υπήρχε μια επιχείρηση οικοπεδοφαγίας, που έδωσε λαβή για πολλά δικαστήρια.

Ο Τάσος Ζωγράφος

Στον διάλογο που ακολούθησε, μεταξύ δημοσιογράφου και πανεπιστημιακού, το πιο ευχάριστο σημείο ήταν η ιστορία του… Τάσου Ζωγράφου, ηλικίας περίπου 85 ετών, που τον είχα συναντήσει μια φορά κι έναν καιρό στο Μαρμάρι της Εύβοιας, υιού του Κωνσταντίνου Ζωγράφου, πρόεδρου της Ηλιούπολης στα 1955 – 60. Είχα θαυμάσει τότε πόσο ευσταλής και «ανάλλακτος» ήταν, αυτός ο παλιός ποδοσφαιριστής του Χαραυγιακού, που πέτυχε το 1962 το γκολ της ανόδου στην Α1 κατηγορία Αθηνών εναντίον του Α.Ο. Αμαρουσίου!

Τα συνοικιακά σωματεία του χώρου είχαν τότε μικρή πελατεία, συντονίζονταν και παρακολουθούσαν την εξέλιξη των αγώνων μεγάλων σωματείων με τρανζίστορ, και τέτοια ήταν η «Φλόγα Ηλιουπόλεως», ο «ΠΑΟ Ηλιουπόλεως» και ο «Διγενής», που συγκρότησε αρχικά τον Χαραυγιακό, για να διαδεχθεί τελικά τους περισσότερους η ομάδα Γ.Σ Ηλιούπολης.

Έτυχε να βρίσκομαι στο γήπεδο όταν οι οπαδοί της Καλλιθέας, που εθεωρείτο «πρωτευουσιάνικη» ομάδα σε σχέση με την Ηλιούπολη, κατέβαζε το σύνθημα «Σκίστε τους Βλάχους της Ηλιούπολης»! Να μην ξεχάσω βεβαίως και έναν οπαδό του Χαραυγιακού, που έβριζε τους λάινσμεν με τη διακριτή ύβρη «ψωμόλυσσα»: Ύβρη που ήταν χαρακτηριστική άλλων εποχών, όταν η κατοχή ψωμιού ήταν κανονικό προνόμιο για τους πεινασμένους…

Ακόμη θα θυμίσω – προφορική ιστορία είναι αυτή! – τη βασιλική ίλη που με δεκάδες άλογα έκανε προπόνηση στον κενό σχετικά χώρο της Ηλιούπολης. Επίσης τις μοτοσυκλέτες της ΕΣΑ – Στρατιωτικής Αστυνομίας – που χρησιμοποιούσαν τον χώρο για ασκήσεις, πιασμένοι χέρι χέρι, αλλά πάντοτε πάνω στις μοτοσυκλέτες τους.

Θα πω επίσης για τα κρασοβάρελα που πλένονταν προσεκτικά τον Σεπτέμβρη κάθε χρόνου, για τις ανάγκες του καινούργιου κρασιού. Στην Άνω Ηλιούπολη υπήρχε η κατοικία ενός Ιταλού ονόματι Τζουλιάνο, που έγινε κρατική την περίοδο του Ελληνοϊταλικού πολέμου – εκεί ήταν ένας σημαντικός παιχνιδοχώρος. Και φυσικά παίζαμε ποδόσφαιρο στις αλάνες – μία από αυτές ονομάζονταν «του Ζούμπερη», από το όνομα του ιδιοκτήτη μιας κατοικίας.

Τη μεγάλη Εβδομάδα οι επιτάφιοι όλων των εκκλησιών συναντιόντουσαν σε ένα σημείο, κοντά στο μεγαλοπρεπές οίκημα του Παναγιώτη Πρωτοπαπά. Εκεί κοντά, σε απόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων, ήταν διαμορφωμένο ένα καταφύγιο, που χρησίμευε για να ασφαλίζει τους κατοίκους ενάντια στους βομβαρδισμούς: Στα μικράτα μου είχε ξεμείνει και ερειπωθεί, η πόρτα του ήταν πλέον κλειστή.

Η υβριδική ζωή

Η ζωή εκείνα τα χρόνια ήταν υβριδική, είχε στοιχεία αστικού αλλά και αγροτικού χαρακτήρα. Οι πλούσιοι είχαν τις κατοικίες τους που τις ονοματοδοτούσαν – Βίλα Αμαλία, Βίλα Ρίτα, στη γειτονιά μου υπήρχε η Βίλα του Αναστασιάδη – ενώ οι φτωχοί την έβγαζαν όπως όπως, με κήπους διακοσμητικούς και εύοσμους, αλλά συνάμα και παραγωγικούς.

Την άνοιξη το χαμομήλι κυριαρχούσε στους ελεύθερους χώρους, τα δε σπερδούκλια – οι ασφόδελοι, σε αφθονία κι αυτοί – απέδιδαν τη χαρακτηριστική οσμή τους, κάτι μεταξύ φασκόμηλου και σπέρματος. Επίσης από την άνοιξη έδιναν το παρόν τους οι οικιακές ευωδίες από τα γιασεμιά, το αγιόκλημα, τους βασιλικούς, το νυχτολούλουδο, τον δυόσμο.

Τα βράδια του καλοκαιριού ήταν υπέροχα, τα περνάγαμε στην Ηλιούπολη στο πλαίσιο μιας ζωής υποκινητικής, που δεν εμπεριείχε κάτι από τις σημερινές, εκτός τόπου, διακοπές.

Όταν είχε μεγάλες ζέστες ακούγαμε τους επίμονους ήχους των τζιτζικιών, που ήταν σαν μια ηχητική θάλασσα, ενώ η γλυκιά και μελαγχολική φωνή του γκιώνη ερχόταν σαν μια απαράμιλλη πινελιά σε ένα ήπιο ηχοτοπίο. Τον Ιούνιο μήνα είχαμε τις φωτιές του Αϊ-Γιάννη, που εμείς οι μικροί δεν υποψιαζόμασταν ότι ήταν ένα μέσο προληπτικής αντιμετώπισης της φωτιάς, ενώ προς τον Αύγουστο έβγαιναν οι πυγολαμπίδες – κι εγώ δεν ήξερα πώς είχαν αναπτυχθεί σε ένα παρτέρι του κήπου μου.

Στον περιαστικό χώρο της Αττικής υπήρχε ακόμη ως έθιμο η σφαγή ενός κόκορα για τη θεμελίωση των σπιτιών: Έθιμο που θύμιζε μια πολύ παλιά υπόθεση, όπως ήταν η σφαγή της όμορφης γυναίκας του πρωτομάστορα, για τη θεμελίωση ενός γεφυριού. Το κτίσιμο των σπιτιών ήταν μια διαδικασία αργή τουλάχιστον ώς τις αρχές της δεκαετίας του ’60, οι πρόκες που χρησιμοποιούσαν για το καλούπωμα ξεκαλούπωμα συλλέγονταν από τους μάστορες και ευθυγραμμίζονταν με το σφυρί για να μπορέσουν να επαναχρησιμοποιηθούν.

Με τα χρόνια οι μάντρες που πουλούσαν υλικά οικοδομών αυξάνονταν, οι παραδοσιακοί μανάβηδες που πουλούσαν τα προϊόντα τους πάνω στις σούστες άρχισαν να μπαίνουν σε αναμνηστικές φωτογραφίες, οι παλιές δοξασίες για το «γούρι» στο φύτεμα των φυτών εξέλιπαν.

Στο βιβλίο μου «Ο κήπος μου», έκδοση του 2014 με σκίτσα της Άννας Φιλίνη, ήταν γραμμένη σε μεγάλο βαθμό η περιπέτεια του χώρου και η εξέλιξή του: Η αστικοποίηση που ερχόταν, με περισσότερους κατοίκους, περισσότερα κτίσματα, περισσότερα αυτοκίνητα. Η παλιά τάξη πραγμάτων εξέλιπε.

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

Διαβάστε επίσης:

Ένα ΟΧΙ για όλες τις εποχές

Ευημερία εναντίον ΑΕΠ

Διέσχισαν την ορεινή Ελλάδα σε 56 ημέρες