Το αιματοκύλισμα του 1922, το ανείπωτο δράμα της εθνικής καταστροφής, γέννησε τον Γολγοθά των Ελλήνων προσφύγων. Που ξαφνικά βρέθηκαν «ξένοι» στον δικό τους τόπο. Η αφομοίωσή τους πέρασε διά πυρός και σιδήρου – για εκατοντάδες χιλιάδες ήταν επώδυνη, για κάποιους μοιραία. 

 

Οι Έλληνες πρόσφυγες μπορεί να γλίτωσαν από το μαχαίρι των Τούρκων, αλλά στην Ελλάδα ήρθαν συχνά αντιμέτωποι με δυσπιστία, λιντσαρίσματα, χυδαίες αγριότητες, ξεδιάντροπα πλιάτσικα και φονικά. 

Από τον Αύγουστο του 1922, όταν τα πρώιμα σημάδια ήταν πλέον εμφανή για το τι θα ακολουθήσει, μέχρι τον Ιανουάριο του 1923, που υπογράφεται η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, είχαν ήδη καταφύγει στην Ελλάδα περισσότεροι από 900.000 Έλληνες της Μικράς Ασίας. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1924, που ολοκληρώθηκε η μετακίνηση των πληθυσμών, υπολογίζεται ότι ήρθαν στην Ελλάδα 1,2 εκατ. πρόσφυγες.

Το πρώτο διάστημα η περίθαλψη των προσφύγων αντιμετωπίστηκε με έξοδα του ελληνικού κράτους, προσφορές ιδιωτών και βοήθεια από τον αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό. Η Ελλάδα, όμως, ήδη υπέφερε. Βρισκόταν στη δίνη πολλών και τεράστιων οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων μετά την καταστροφή. Ήταν φανερό ότι δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει. 

 

Έτσι, το 1924, με παρέμβαση του ΟΗΕ (Κοινωνία των Εθνών, τότε) η χώρα πήρε δάνειο γι’ αυτόν τον σκοπό άνω των 12 εκατ. λιρών. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκε η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, στην οποία το κράτος παραχώρησε 5 εκατ. στρέμματα δημόσιων εκτάσεων – γη από απαλλοτριώσεις αλλά και από τις ιδιοκτησίες μουσουλμάνων που μεταφέρθηκαν στην Τουρκία με την ανταλλαγή πληθυσμών –, προκειμένου να μοιραστούν στους πρόσφυγες. 

 

Η διαδικασία αποκατάστασης των προσφύγων πέρασε από χίλια κύματα. Δυστυχώς, όχι πάντα ειρηνικά και αναίμακτα. «Πονηροί» ντόπιοι βρήκαν την ευκαιρία να καταπατήσουν γη που προοριζόταν για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, οι διαξιφισμοί ήταν συχνοί στις τοπικές κοινωνίες ενώ η κλιμάκωση και οι συγκρούσεις δεν άργησαν. Η Βουλή τη διετία 1924-1925 ψήφιζε διαρκώς νομοσχέδια έπειτα από αυθαιρεσίες, βιαιότητες, αλλά και δολοφονίες προσφύγων.  

 

Στις 7 Νοεμβρίου 1924 οι εφημερίδες της εποχής, όπως η αντιβενιζελική «Σκριπ», δημοσίευσαν ανταποκρίσεις από τη Θεσσαλονίκη με τη συνταρακτική είδηση: «Συμπλοκαί προσφύγων και εντοπίων εις το Παγγαίον και την Μυτιλήνην, οι νεκροί και τραυματίαι των αιματηρών σκηνών». 

 

Η ταραχώδης εκείνη μέρα σημαδεύτηκε και από συγκρούσεις στη Θεσσαλονίκη, όμως γι’ άλλον – άσχετο με τους πρόσφυγες – λόγο και συγκεκριμένα με τους καπνεργάτες που επιτέθηκαν σε εργοστάσιο. 

Το ρεπορτάζ για τους πρόσφυγες αναφέρει: 

«Ο εντόπιος πληθυσμός του χωριού Κιούπκιοϊ (σ.σ.: Πρώτη Σερρών, γενέτειρα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, με τη σημερινή της ονομασία) της περιφέρειας Παγγαίου έχει εξεγερθεί επειδή εγκαταστάθηκαν 120 οικογένειες προσφύγων σε κτήματα ντόπιων. Η εχθρότητα των ντόπιων προς του πρόσφυγες εκδηλώθηκε χθες με τρόπο λυπηρότατο.

 

(…) Χθες το πρωί οι 120 οικογένειες των προσφύγων που έμεναν σε σκηνές βρέθηκαν περικυκλωμένοι από ομάδες μαινόμενου λαού του Κιούπκιοϊ. Οι ένοπλοι πολιορκητές επιτέθηκαν κι επακολούθησε αιματηρή συμπλοκή μεταξύ των ντόπιων και των προσφύγων. Οι εντόπιοι διεσκόρπισαν τους πρόσφυγες κι έκαψαν τις σκηνές τους. Υπάρχουν περίπου 50 τραυματίες κι εννέα νεκροί, άπαντες πρόσφυγες».

 

Ο νομάρχης Σερρών, ο εισαγγελέας και ο προϊστάμενος του εποικισμού μετέβησαν επί τόπου με ισχυρές δυνάμεις χωροφυλάκων και ξεκίνησαν τις ανακρίσεις. Το πρώτο σχετικό τηλεγράφημα του νομάρχη προς τη Γενική Διοίκηση ήταν:

«Εντόπιοι χωρικοί του Κιούπκιοϊ μετέβησαν χθες για να καλλιεργήσουν επιταχθείσα περιοχή του χωριού. Οι πρόσφυγες, όμως, του εκεί συνοικισμού τους εξεδίωξαν, κακοποιώντας κάποιους εξ αυτών. Οι ντόπιοι έσπευσαν στο χωριό τους και συγκάλεσαν και άλλους χωρικούς, οπλίστηκαν με πολεμικά και κυνηγετικά όπλα και με μαχαίρια και ρόπαλα κι εκστράτευσαν κατά των προσφύγων. Όταν έφτασαν εκεί οι ένοπλοι χωρικοί επιτέθηκαν κατά των προσφύγων. 

 

(…) Επακολούθησε σφοδρή συμπλοκή, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε ο σοβαρός τραυματισμός 13 προσφύγων, εκ των οποίων τρεις φέρουν καίρια τραύματα από πολεμικά όπλα. Υπάρχουν, όμως, και άλλοι πολλοί ελαφρότερα τραυματισμένοι. Οι πρόσφυγες, μαζί με τους τραυματίες τους, τράπηκαν σε φυγή. 

 

Οι ντόπιοι έμειναν κύριοι του πεδίου, επέπεσαν κατά των οικημάτων του προσφυγικού συνοικισμού και επτά μεν εκ των οικίσκων ανέσκαψαν εκ θεμελίων, 25 δε άλλους ημικατέστρεψαν, πυρπόλησαν δε και τρεις αχυρώνες. Επιτόπου μετέβη αμέσως ο Εισαγγελέας Σερρών, ο οποίος ενεργεί ακόμα ανακρίσεις. Οι αρχές διέταξαν όπως επί δεκαήμερον ανασταλεί κάθε καλλιέργεια στην περιοχή του Κιούπκιοϊ για να κατευναστούν τα πνεύματα και να γίνει εν τω μεταξύ κατανομή της γης. Οι πρόσφυγες τραυματίες διεκομίσθησαν στο νοσοκομείο Δράμας». 

 

Μάλιστα, από την εφημερίδα «Σκριπ» πληροφορούμαστε και το εξής στο ίδιο φύλλο: «Εκτός αυτής της συμπλοκής, έγινε κι άλλη στην Μυτιλήνη. Παρά τον Αγ. Νικόλαον της Μυτιλήνης έλαβε χώρα προχθές αιματηρή συμπλοκή μεταξύ ντόπιων και προσφύγων, με αφορμή την παραχώρηση στους τελευταίους προς καλλιέργεια κτημάτων διεκδικούμενων εκ μέρους των εντοπίων».

 

Στα ρεπορτάζ της 8ης.11.1924 εκτιμάται ότι αυτά τα σκηνικά θα συνεχισθούν αν δεν αρθούν τα αίτια της διένεξης και δεν σταματήσει η κομματική εκμετάλλευση του ζητήματος. Οι Αρχές της Μακεδονίας διετάχθησαν να πάρουν αυστηρότατα μέτρα για την πρόληψη νέων συμπλοκών, ενώ ο Νομάρχης Σερρών Ανδρέας Μαρκέλλος έστειλε άμεσα νέο ενημερωτικό τηλεγράφημα στην Αθήνα με το οποίο δίνει και άλλες πληροφορίες για το συμβάν του Κιούπκιοϊ, «Νέα Μπάφρα». Πρόκειται για ορεινό συνοικισμό στους πρόποδες του Παγγαίου όρους, βορειοανατολικά της Πρώτης, στον νομό Σερρών. Ιδρύθηκε από πρόσφυγες που ήρθαν από την Πάφρα του Δυτικού Πόντου το 1924.

 

Στους πρόσφυγες επικρατούσε αναβρασμός. Η νεοσύστατη Επιτροπή του «Συνδέσμου Αποκαταστάσεως Προσφύγων» παρουσιάστηκε στον πρωθυπουργό Μιχαλακόπουλο για να του επιδώσει υπόμνημα, το οποίο μεταξύ άλλων έκανε λόγο για σκάνδαλα και προειδοποιούσε:

 

«Τα γνωστά στην κυβέρνηση σκάνδαλα του εποικισμού, τα άλλα παρόμοια άτοπα και οι γνωστές μεγάλες καταχρήσεις, εξεγείρουν την δημόσια γνώμη και δεν εγγυώνται την ταχεία ανόρθωση και σύντομη αποκατάσταση ημών των περιφρονημένων προσφύγων. (…) Ήδη τρίτος χειμώνας βρίσκει τους πολυπαθείς πρόσφυγες σ’ αυτή την οικτρή κατάσταση. Οι πόλεμοι οι Βαλκανικοί και ο Ευρωπαϊκός και η επακολουθήσασα δυστυχώς Μικρασιατική περιπέτεια υπήρξαν για εμάς τους εξ Ανατολής κυρίως καταστρεπτικότατοι».

 

Στις 8.11.1924 έγινε στις Σέρρες διαμαρτυρία από την Παμπροσφυγική Ομοσπονδία. Την ίδια μέρα δόθηκε στη δημοσιότητα μέσω του Τύπου η επίσημη έκθεση για τα συμβάντα στο Κιούπκιοϊ, μαζί με τα ονόματα των θυμάτων. Μεταξύ άλλων έγκυοι, ανήλικα, ασθενείς:

 

«Ευδοκία Κοσμαόγλου και Παρασκευή Γεωργόγλου, έγκυος εννέα μηνών, φέρουν σοβαρούς μώλωπες διά ροπάλων στους μηρούς και την ωμοπλάτη. Ελευθ. Κυριακού, 12ετής, ισχυρό κτύπημα στην οσφυϊκή χώρα». 

Διαβάζουμε επίσης ότι ο «Θ. Παρδιάδης, 55 ετών, ασθενής, εδάρη αγρίως εντός της σκηνής» και ότι «ελεηλατήθη η σκηνή Σεβαστιάδου του οποίου αφαιρέθηκαν πέντε χιλιάδες δραχμές, επίσης ηρπάγησαν χρηματικά ποσά προσφύγων ευρεθέντα εντός σκηνών».

Κλιμάκωση… 

Τα πράγματα, όμως, είχαν αρχίσει να ξεφεύγουν γενικά. Από την έρευνα που κάναμε εντοπίσαμε τις εξής ειδήσεις στον ημερήσιο Τύπο στις 8-9.11.1924:

u «Κατά πληροφορίες εκ Γρεβενών βλαχοποιμένες επιτέθηκαν στο χωριό Κουτσικιώτη και τραυμάτισαν δυο και τον αγροφύλακα. Οι δράστες συνελήφθησαν. Ο υποδιοικητής της χωροφυλακής Χαλκιδικής τηλεγράφησε σήμερα στην Γενική Διοίκηση ότι απειλείται νέα σύγκρουση μεταξύ προσφύγων και εντοπίων για την συγκομιδή των ελιών».

 

u «Και εις την Καστοριάν, εξ άλλου, τηλεγράφημα των Αρχών Καστοριάς αναγγέλλει ότι συνεπλάκησαν χθες κάτοικοι των χωριών Καισαριανής και Καλλιάνην. Επενέβησαν οι χωροφύλακες εναντίον των οποίων επετέθησαν οι χωρικοί τραυματίσαντες τέσσερις χωροφύλακες».

 

u Αττική: «Χθες το πρωί χωρικοί από το Μενίδι των οποίων είχαν απαλλοτριωθεί αγροί κείμενοι παρά τη θέση “Ποδονίφτης”, για να εγκατασταθούν εκεί πρόσφυγες και να ιδρυθεί νέος προσφυγικός συνοικισμός, μετέβησαν στους απαλλοτριωθέντες αγρούς και αφού εξεδίωξαν τους πρόσφυγες που όργωναν την γη, άρχισαν να καταστρέφουν τον οικισμό. Το αστυνομικό τμήμα όταν πληροφορήθηκε αυτά, απέστειλε επιτόπου μερικούς χωροφύλακες, αλλά οι χωρικοί αφού εξύβρισαν αυτούς επιτέθηκαν εναντίον τους. Απεστάλη νέα ενίσχυση και συνέλαβε 17 εκ των χωρικών. Κατά την κράτησή τους στο αστυνομικό τμήμα ισχυρίστηκαν ότι τα απαλλοτριωθέντα για τους πρόσφυγες κτήματα δεν ήταν τσιφλίκια, αλλά διάφοροι μικρής έκτασης αγροί που αποτελούν γι’ αυτούς τη μοναδική τους περιουσία»!

 

Στις 10.11.1924 συνεδρίασε η Βουλή. Εκεί ο πρωθυπουργός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος προσπάθησε να κατευνάσει τους πρόσφυγες, σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά: «Η κυβέρνηση συμμερίζεται πλήρως την θλίψη των προσφύγων και όλων των άλλων πληρεξούσιων. Ως έλαβε γνώση των συμβάντων διέταξε την άμεση ενέργεια ανακρίσεων προς δίωξην των πρωταιτίων».

 

Ένας από τους βουλευτές που πήραν τον λόγο ήταν ο Λεωνίδας Ιασωνίδης. Εξέχουσα φυσιογνωμία του ποντιακού και προσφυγικού Ελληνισμού, που ήρθε από τον Πόντο το 1922 κι από το 1923 εκλεγόταν συνεχώς βουλευτής Θεσσαλονίκης, ενώ διετέλεσε και υπουργός Πρόνοιας, στην κυβέρνηση των Φιλελευθέρων, το 1930-1932. Ο Ιασωνίδης, σε μια φορτισμένη ομιλία, περιέγραψε όσα υπέστησαν οι Έλληνες πρόσφυγες της Πάφρας: 

 

«Σατανικά χέρια επιτέθηκαν κατά άοπλων οικογενειών. Οι πρόσφυγες ήταν σε έδαφος το οποίο τους κατακυρώθηκε με κρατική απόφαση και θα ήσαν γελοίοι αν δεν έπρατταν αυτό. Επί δέκα μήνες οι πρόσφυγες του Κιούπκιοϊ παρέμεναν στην ύπαιθρο. Από 90.000 στρέμματα στη Θεσσαλία, 2.000 στρέμματα ήταν να δοθούν στους πρόσφυγες, όμως δεν εδόθησαν». Μάλιστα γνωστοποίησε ότι «σε άλλο χωριό 40 οικογένειες προσφύγων εξεδιώχθησαν αφού γκρεμίστηκαν 10 οικίσκοι και ξηλώθηκαν τα θεμέλια». 

 

Να σημειωθεί ότι στις 8 Νοεμβρίου («Ελεύθερον Βήμα») η επιτροπή προσφύγων κατήγγειλε στην κυβέρνηση ότι «ο εποικισμός Σερρών αφαίρεσε 300 στρέμματα καλλιεργηθείσας γης και την παρέδωσε σε επιχειρηματίες που καμία σχέση έχουν με την γεωργία».

Στις 10.11.1924 διαβάζουμε πως στο Λοιμοκαθαρτήριο Πειραιά έγινε συμπλοκή μεταξύ φρουρών και προσφύγων, με τραυματίες. Περίπου 2.500 πρόσφυγες, που μεταφέρονταν επί μέρες με ατμόπλοιο, επιβίωναν χωρίς νερό και φαγητό. Τα επεισόδια ξέσπασαν όταν στο Λοιμοκαθαρτήριο που είχαν μεταφερθεί άρχισαν να διαμαρτύρονται για εγκληματική αδιαφορία. Απαγορεύθηκαν οι ενέσεις, ως φάρμακα πολυτελείας! 

 

Στον «Ριζοσπάστη» στις 25.11.1924 γίνεται λόγος για απίστευτα δράματα: «Κατά αδιαμφισβήτητου κύρους πληροφορία μας επί 150 προσφύγων σε παραμεθόριο συνοικισμό Ράπες Δράμας, οι 80 πέθαναν από το ψύχος, την πείνα και τις κακουχίες». Ομοίως το δημοσίευμα κάνει λόγο και για 90 οικογένειες άλλου συνοικισμού, που οι μισοί πέθαναν και οι υπόλοιποι διέρρευσαν σε γειτονικά χωριά: «Οι δυστυχείς, ελλείψει παπά θάπτουν τους νεκρούς τους μόνοι τους, το δε τραγικότερο όλων είναι ότι ούτε καν φτυάρια έχουν οι συγγενείς των νεκρών για να τους θάψουν». 

 

Και συνεχίζει: «Σε οικισμό της Καβάλας επί 500 κατασκηνωμένων οικογενειών, εντός μόνο 20 ημερών πέθαναν 60, διότι οι περισσότεροι ήρθαν από το Λοιμοκαθαρτήριο κι έπασχαν από δυσεντερία. Ο περίφημος νομάρχης Καβάλας τούς παρέδωσε με βρισιές κιόλας 50 σκηνές έναντι των 900 που χρειάζονταν. Και παραμένουν έξω από την Καβάλα στην ύπαιθρο, τελείως άστεγες πάνω από 1.000 οικογένειες, αφημένες στο έλεος του υψίστου. Απαγορεύεται η χρήση ενέσεων κινίνης στην περιφέρεια Καβάλας από το υγειονομικό προσωπικό στους πάσχοντες από κακοήθη πυρετό πρόσφυγες, διότι οι ενέσεις θεωρούνται φάρμακα πολυτελείας».

 

Μόνο τους πρώτους εννέα μήνες το 1922-23 υπολογίζεται ότι πέθαναν 70.000 πρόσφυγες. Σε άρθρο του ο πολιτευτής του Φιλελεύθερου Κόμματος Εξηντάρης, στο «Ελεύθερον Βήμα» της 8ης.8.1923, γράφει: «Ο προηγούμενος βαρύς χειμών εθέρισε κατά χιλιάδας τον προσφυγικόν κόσμον, ιδιαιτέρως τα βρέφη και τα μικρά παιδία, εις βαθμόν ώστε εις πολλάς περιφερείας, να μην δύναται να συναντήση τις ουδέ ένα παιδί κάτω των τριών ετών». 

 

Στην ίδια εφημερίδα, στις 10.11.1924, υπάρχει αγωνιώδες κεντρικό σχόλιο με τίτλο «Αι αδελφοκτόνοι συρράξεις»: «Οι αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ προσφύγων κι εντοπίων σημείωσαν ήδη τραγική επέκταση σε διάφορες περιφέρειες του κράτους. Και δώσανε μάλιστα λαβή σε μια άθλια εκμετάλλευση κομματικού περιεχομένου. (…) Οι πρόσφυγες θα μείνουν στην Ελλάδα. Αυτό διέταξε η μοίρα τους και η μοίρα μας. Εκείνοι έχασαν τα πάντα εξαιτίας μας. Εμείς θα υποστούμε ορισμένες ανωμαλίες μέχρι της οριστικής τους εγκατάστασης. Ανάπτοντες την πυρκαϊάν της αδελφοκτονίας μέσα στον στενόχωρο οίκο μας, χειροτερεύουμε την κατάσταση». 

 

Το 1923-24 στις προσφυγικές κατασκηνώσεις της Θεσσαλονίκης 320 άτομα πέθαναν από ελονοσία, ενώ προσφυγικοί οικισμοί σε Γιαννιτσά, Κιλκίς, Κατερίνη έχασαν το 20% του πληθυσμού τους, λόγω ελονοσίας, τύφου και δυσεντερίας. 

 

Απάνθρωπες δοκιμασίες για χρόνια στην ίδια τους την πατρίδα…