Στο μέγα έπος της Ιλιάδας, δεν υπάρχει – όπως εύστοχα έχει επισημανθεί από τους κορυφαίους μελετητές του έργου – αναφορά για κοινό θνητό. Οι ήρωες του έπους έχουν θεϊκή καταγωγή, κυρίως όμως απέχουν πολύ από το να αυτενεργούν. Όλα στην Ιλιάδα είναι ετεροκίνητα. Ο Μενέλαος αποφεύγει το βέλος του Πάνδαρου, όχι από δική του δεξιότητα αλλά επειδή η θεά Αθηνά το εκτρέπει. Ο Αινείας σώζεται χάρη στην παρέμβαση της Αφροδίτης, ο Οδυσσέας κάθε λίγο και λιγάκι καλεί τη θεά Αθηνά να τον ξεμπλέξει κι όπως επισημαίνει στην εξαιρετική «Ομηρική μάχη» του ο Κωστής Παπαγιώργης «το λεπτό σημείο είναι ότι ο ήρωας – ο ομηρικός άνθρωπος εν γένει –, για να μιλήσει με την ψυχή του, έχει ανάγκη τη χειραγώγηση του θεού».

Σε αυτό το αριστοκρατικό περιβάλλον με τις εκλεκτικές συγγένειες αίματος και τις θεϊκές καταγωγές δεν υπάρχει χώρος για κοινούς θνητούς. Οι αριστοκράτες ήρωες τα έχουν όλα: ψυχικό σθένος και μεγαλείο ταυτόχρονα με ανάλογα σωματικά χαρίσματα για να είναι ανδρειωμένοι, ρωμαλέοι, ωραίοι ως θεοί. Ωστόσο, υπάρχει μια εξαίρεση, κι αυτή όχι συμπωματική αλλά ενταγμένη ιδιοφυώς σε μια σκηνή γενικού ξεσηκωμού, όπου το πλήθος των ανώνυμων πολεμιστών παρασύρεται από το τέχνασμα του Αγαμέμνονα που λέει ότι αφού δεν κατάφεραν εννιά χρόνια τώρα να κυριεύσουν την Τροία, καλύτερα να ετοιμαστούν να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Στο σημείο αυτό εμφανίζεται ο Θερσίτης με καθόλου κολακευτικές συστάσεις και περιγραφή:

 

Ήταν λοξόποδος, χωλός από το ένα πόδι,

Με κυρτούς ώμους οπού εμπρός τού πλάκωναν το στήθος,

Με κεφαλήν στενόμακρην κι επαν΄ ολίγες τρίχες.

Του Αχιλλέως μισητός πολύ και του Οδυσσέως,

Ότι συχνά τους ύβριζε.

μτφρ. Ι. Πολυλάς

 

 

Στο συγκεκριμένο ομηρικό απόσπασμα έχουμε, σε μια συνέλευση μεταξύ ίσων, βασιλιάδων, τον Αγαμέμνονα να ζητά από τους επώνυμους αρχηγούς του στρατεύματος να συμβουλέψουν τους ανωνύμους στρατιώτες να πράξουν το αντίθετο από αυτό που τους συστήνει ο ίδιος και να επιστρέψουν στον πόλεμο. Έτσι, συγκαλείται ένα δεύτερο συμβούλιο, στο οποίο αυτή τη φορά συμπεριλαμβάνονται όλοι: ξακουστοί ήρωες και απρόσωποι στρατιώτες.

Στον πανικό των εξαγγελιών του Αγαμέμνονα, ο Οδυσσέας, αφού πάρει το σκήπτρο από τα χέρια του Αγαμέμνονα, τρέχει να συγκρατήσει τους αλαλιασμένους Αχαιούς, προτρέποντάς τους να σταματήσουν και να γυρίσουν στον πόλεμο. Ο τρόπος με τον οποίο απευθύνεται στον καθένα έχει έντονα τα χαρακτηριστικά της αριστοκρατικής συνείδησης που ο ίδιος εκφράζει:

 

«αν απαντούσε βασιλιά κι άνδρα άλλον των προκρίτων,

να τον κρατήσει επάσχιζε με λόγια μελωμένα…»

 

« Κι άνθρωπο όταν του λαού που φώναζε απαντούσε,

κακά τον εφοβέριζε και με το σκήπτρο τον εκτύπα».

 

Σε αυτή τη συνέλευση θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι εμφανίζεται ο Θερσίτης, θαρρείς από το πουθενά, και λαμβάνει τον λόγο – πράγμα που θεωρείται ύβρις, όνειδος, ακραία θρασύτητα – για να καταλήξει δαρμένος από τον Οδυσσέα που τον καταχερίζει για την αυθάδειά του να μιλά μπροστά σε άρχοντες – ένας απλός στρατιώτης.

Ο Θερσίτης είναι ο μοναδικός αρνητικός ήρωας της Ιλιάδας. Αναρωτιέται κανείς ποια ανάγκη ή σκοπιμότητα οδήγησε τον Όμηρο να συμπεριλάβει ανάμεσα στους χρυσούς του ήρωες ένα τύπο απεχθή στην όψη και στην ψυχή. Τι δουλειά έχει τελικά ένας αλλήθωρος, στραβοπόδης, κουτσός, καράφλας και εν τέλει σκατόψυχος να βγάζει γλώσσα μπροστά στη συνέλευση των Αχαιών, στον Αγαμέμνονα, τον βασιλιά των βασιλέων της Τρωικής εκστρατείας; Πώς παρεισφρέει και μάλιστα λαμβάνει και τον λόγο στη συνέλευση ένα βδέλυγμα, προσβάλλοντας με βροντερή φωνή τους ισόθεους ήρωες;

Ωστόσο, στο στόμα του περιφρονητέου Θερσίτη, ο Όμηρος δεν βάζει αρλούμπες: ό,τι εκστομίζει είναι λογικό, πειστικό και, κυρίως, εκφράζει τη συντριπτική πλειοψηφία.

«Γιε του Ατρέα, πάλι κακιωμένος είσαι; Τι σου λείπει πια; Γεμάτες χαλκό είναι οι σκηνές σου και μέσα σ’ αυτές σε περιμένουν πολλές πανέμορφες γυναίκες, που εμείς οι Αχαιοί σε σένα πρώτο – πρώτο παραδίνουμε όποτε κυριεύουμε μια πόλη. Έχεις ανάγκη κι από άλλο χρυσάφι που κάποιος από τους Τρώες θα σου φέρει ως λύτρα για τον γιο του που θα τον έχω αιχμαλωτίσει εγώ ή άλλος Αχαιός; Ή μήπως θέλεις κανένα δροσερό κορίτσι για να σμίγεις γλυκά μαζί του και να το ‘χεις χωριστά από τους άλλους, μόνο για τον εαυτό σου; Δεν ταιριάζει σε σένα που είσαι άρχοντας να τυραννάς τους Αχαιούς. Κακομοίρηδες, τρομάρα σας, γυναίκες κι όχι άνδρες Αχαιοί! Πάμε να γυρίσουμε στην πατρίδα με τα πλοία μας κι ας τον αφήσουμε τούτον εδώ στην Τροία να χαίρεται τα τιμητικά του δώρα. Έτσι, για να καταλάβει αν εμείς τον βοηθήσαμε ή δεν τον βοηθήσαμε σε τίποτα. Που εξευτέλισε τον Αχιλλέα, άνδρα πολύ καλύτερο από την πάρτη του αρπάζοντάς του το τιμητικό του δώρο με το έτσι θέλω. Κι ο Αχιλλέας κάθεται αδρανής, χωρίς οργή. Αλλιώς, Ατρείδη, αυτή θα ήταν η τελευταία προσβολή σου»…

Από την εποχή του έπους έως αυτήν της άμεσης δημοκρατίας του 5ου αιώνα έχουμε ακόμα πολύ χρόνο να διανύσουμε. Έτσι, ο Θερσίτης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από το ίδιο το περιστατικό ως το πρώτο θύμα λογοκρισίας στην ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, πριν καν εμφανιστεί στην ιστορία το δικαίωμα της ισηγορίας, η δυνατότητα να εκφράσεις τη γνώμη σου ελεύθερα, με θάρρος και παρρησία. Στην παρέμβαση αυτή του Θερσίτη έχουμε την παρρησία δίχως το δικαίωμα της ισηγορίας. Άρα, στα απεχθή του χαρακτηριστικά, η δημοκρατία θα κερδίσει το πρώτο πρόσωπο και προσωπικότητα μέσα στη γενική απαξίωση και περιφρόνηση που το υποδέχεται ο αριστοκρατικός κόσμος.

«Θερσίτη φαφλατά, βούλωσέ το κι ας έχεις βροντερή φωνή. Μόνο σε σένα αρέσει να τα βάζεις με τους βασιλιάδες. Δεν ήρθε στην Τροία πιο ποταπός άνδρας από όλους όσοι ακολούθησαν τους Ατρείδες, έτσι μου φαίνεται. Κι όταν μιλάς, να μη λερώνεις το στόμα σου κατηγορώντας τους βασιλιάδες και να μην παραμονεύεις πότε θα γυρίσεις στην πατρίδα. Ακόμα δεν ξέρουμε πώς θα πάει ο πόλεμος κι αν θα επιστρέψουμε με το καλό ή με το κακό. Κάθεσαι τώρα εσύ και βρίζεις και κακολογείς τον αρχιστράτηγο Αγαμέμνονα, γιατί οι γενναίοι μας πολεμιστές τού δίνουν πολλά δώρα. Λοιπόν, μια φορά θα στο πω και βάλε το καλά στο μυαλό σου: αν σε πετύχω να λες πάλι, όπως τώρα, τέτοιες αηδίες, να μη με λένε Οδυσσέα, αν δεν σε βουτήξω από τα ρουχαλάκια σου και δεν στα βγάλω όλα ένα – ένα, ακόμα κι όσα κρύβουν τα αχαμνά σου, και δεν σε ξαποστείλω στα καράβια κλαμένο και δαρμένο αλύπητα».

Ο Θερσίτης, σε αντίθεση με το αριστοκρατικό ιδεώδες του Οδυσσέα, εκφράζει το κοινό αίσθημα. Γι’ αυτό και η απάντηση του Οδύσσεια είναι συντριπτική: τον κτυπά με το σκήπτρο στην πλάτη μέχρι να ματώσει.

Κι έτσι, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι το πρώτο ψήγμα δημοκρατίας που παρουσιάστηκε σε αυτή τη δημόσια συνέλευση, κατεστάλη δια της βίας και του εξευτελισμού.