Η πρώτη κατηγορηματική κρίση του Θουκυδίδη παρέχει τη διαβεβαίωση πως ο πόλεμος μεταξύ των Πελοποννησίων και των Αθηναίων ήταν πιο σπουδαίος από τους προηγούμενους πολέμους. Για να αποδείξει αυτόν τον ισχυρισμό, πρέπει να δείξει «την αδυναμία των αρχαίων». Έτσι, στερεί την αρχαιότητα από τη λαμπρότητα που, καθώς φαίνεται, ήταν το έργο των ποιητών οι οποίοι την εξυμνούσαν. Ενώ ακολουθεί τη διαδρομή από την αρχαία αδυναμία στην τωρινή δύναμη, σκιαγραφεί την ανάδυση των πρωταγωνιστών του παρόντος πολέμου, της Αθήνας και της Σπάρτης. 

Εξ αιτίας του άγονου εδάφους της χώρας τους, που δεν την έκανε ελκυστική για τους άλλους, οι Αθηναίοι αφέθηκαν στην ησυχία τους κι έτσι η πόλη τους απέκτησε κάποια σπουδαιότητα πολύ νωρίτερα από τη Σπάρτη. Οι Αθηναίοι ήσαν οι πρώτοι οι οποίοι, χαλαρώνοντας το αρχαίο, βαρβαρικό ύφος ζωής, στράφηκαν προς μάλλον πολυτελείς πρακτικές. Ωστόσο οι Σπαρτιάτες ήσαν οι πρώτοι οι οποίοι εισήγαγαν ένα ύφος ζωής που ήταν αποκλειστικά ελληνικό, ένα ύφος πολιτειακής απλότητας και ισότητας, μια μεσότητα ανάμεσα στη βαρβαρική πενία και στη βαρβαρική επιδεικτικότητα.

Κατά συνέπεια η Σπάρτη απολάμβανε την τάξη και την ελευθερία από πολύ αρχαίους καιρούς χωρίς διακοπή• το πολίτευμά της παρέμεινε ίδιο στη διάρκεια των προηγούμενων τετρακοσίων ετών• το πολίτευμά της είναι λοιπόν το παλαιότερο από τα σημερινά ελληνικά πολιτεύματα• το πολίτευμά της, δηλαδή, κι όχι ο πόλεμος ήταν και είναι η πηγή της εξαιρετικής ισχύος της. Η Σπάρτη απελευθέρωσε την Ελλάδα από την αρχή των Τυράννων και, πάνω απ’ όλα, ήταν ο ηγέτης των Ελλήνων στους Περσικούς Πολέμους. 

Η πηγή της υπεροχής
Η ισχύς της Σπάρτης είναι σπουδαιότερη από την εντύπωση που δίνει το «παρουσιαστικό» της: η δύναμή της είναι στέρεα. Η συνάφεια μεταξύ της σπαρτιατικής ισχύος και του πολιτεύματός της στο οποίο ο Θουκυδίδης επισύρει την προσοχή μας στην αρχή περίπου του βιβλίου του γίνεται πιο καθαρή σε ό,τι λέει για τη Σπάρτη προς το τέλος: οι Σπαρτιάτες, πάνω απ’ όλους τους άλλους για τους οποίους ο Θουκυδίδης έχει άμεση γνώση, κατόρθωσαν να ευημερούν και να είναι συγχρόνως σώφρονες.

Οι Αθηναίοι έγιναν σώφρονες και καθίδρυσαν ένα μετρημένο καθεστώς παρακινούμενοι από την καταστροφή, όταν κυριεύτηκαν από φόβο. Οι Σπαρτιάτες από την άλλη πλευρά ήσαν σώφρονες και στην ευημερία χάρη στο σταθερό και μετριοπαθές καθεστώς που γέννησε η σωφροσύνη. Το γούστο του Θουκυδίδη είναι ίδιο μ’ εκείνο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η υπεροχή της Σπάρτης όσον αφορά την πολιτειακή αρετή, την πολιτική σταθερότητα και τη σωφροσύνη είναι μόνο η αντίθετη όψη της κατωτερότητάς της ως προς άλλες, ίσως πιο σημαντικές επόψεις, για παράδειγμα, όσον αφορά το αυτοκρατορικό μεγαλείο και τη λαμπρότητα. 

Αυτή η αντίρρηση έχει τη φανερή στήριξη της τελικής κρίσης του Θουκυδίδη για τη συμπεριφορά των δύο ανταγωνιστών: οι Αθηναίοι υπερείχαν στρατιωτικά ως προς τους Λακεδαιμονίους επειδή ήσαν γρήγοροι και αποφασιστικοί [επιχειρηταί] ενώ οι Λακεδαιμόνιοι ήσαν αργοί και άτολμοι (Θ 96.5). Εάν λάβουμε υπόψη τη συγγένεια μεταξύ βραδύτητας, επιφυλακτικότητας και σωφροσύνης, τότε η κρίση μπορεί να εκληφθεί ότι υπαινίσσεται πως η σωφροσύνη είναι ένα ελάττωμα για τον πόλεμο. 

Ωστόσο ακόμη και σ’ αυτή την προοπτική η σωφροσύνη δεν είναι ανεπιφύλακτα ένα ελάττωμα• εξ άλλου οι Λακεδαιμόνιοι νίκησαν στον πόλεμο. Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, το βέβαιο είναι ότι πρέπει να μάθουμε τι σκέφτεται ο Θουκυδίδης για την κατάσταση της σωφροσύνης ως τέτοιας. 

Η προτίμηση του Θουκυδίδη
Ο Θουκυδίδης αποκαλύπτει τις προτιμήσεις του πιο κατηγορηματικά και πιο περιεκτικά όταν συλλογίζεται πώς οι εμφύλιοι πόλεμοι που έλαβαν χώρα στις ελληνικές πόλεις στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου επηρέασαν τους τρόπους σκέψης και δράσης (Γ 82-83). Αυτοί οι τρόποι εξαχρειώθηκαν εντελώς. 
Η εξαχρείωση έγινε φανερή με την εγκατάλειψη των καθιερωμένων τρόπων επαίνου και μομφής καθώς και των καθιερωμένων τρόπων δράσης. Συνίστατο στον πλήρη θρίαμβο του πνεύματος της τόλμης και των συγγενικών της επί του πνεύματος της μετριοπάθειας και των συγγενικών του. Οι άνθρωποι επαινούσαν την πιο ριψοκίνδυνη τόλμη, ταχύτητα, τον θυμό, την εκδίκηση, τη δυσπιστία, τη μυστικότητα και την απάτη, ενώ κατέκριναν τη μετριοπάθεια, την επιφυλακτικότητα, την εμπιστοσύνη, την καλοσύνη, τις ανοικτές και ειλικρινείς συναλλαγές• ό,τι αποκαλούνταν ανδροπρέπεια πήρε τη θέση της μετριοπάθειας. 

Ο μαρασμός του μετριοπαθούς λόγου και πράξης συνοδευόταν από τον μαρασμό του σεβασμού για τον νόμο, και μάλιστα όχι μόνο για όσους νόμους καθορίζονταν από τους ανθρώπους αλλά για τον θεϊκό νόμο, και για το δίκαιο και το όφελος της πόλης σε αντιδιαστολή προς το όφελος της φατρίας κάποιου (είτε είναι των πολλών είτε των λίγων). Σωφροσύνη, δικαιοσύνη και ευσέβεια πηγαίνουν μαζί• ο εχθρός τους αποκαλείται τόλμη και πονηριά ή εξυπνάδα. 

Πόλεμος, ένας βίαιος δάσκαλος
Παρ’ ότι ο κάθε εμφύλιος πόλεμος δεν είναι συνέπεια ενός εξωτερικού πολέμου και ο κάθε εξωτερικός πόλεμος δεν καταλήγει σε εμφύλιο πόλεμο, υπάρχει κάποια συγγένεια μεταξύ του πολέμου και του εμφυλίου πολέμου: τόσο οι πόλεις μα και τα άτομα σκέφτονται καλύτερα σε καιρό ειρήνης και όταν τα πράγματα πηγαίνουν καλά, παρά σε καιρό πολέμου. 
Ο πόλεμος είναι ένας βίαιος δάσκαλος, δηλαδή ένας δάσκαλος βίας διά της βίας, που ενισχύει τα άγρια πάθη όχι όλων των ανθρώπων αλλά των περισσοτέρων• ο πόλεμος είναι ένα ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ της ειρήνης και του εμφυλίου πολέμου. Αυτό σημαίνει ότι σωφροσύνη, δικαιοσύνη κι ευσέβεια καθώς και ο έπαινος αυτών των τρόπων συναναστροφής είναι στην έδρα τους όταν η πόλη ειρηνεύει κι όχι όταν η πόλη βρίσκεται σε πόλεμο. 

Από όλα αυτά θα φαινόταν ότι οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως η πλήρως ανεπτυγμένη αντίθεση μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας είναι εκείνη μεταξύ της πόλης σε ειρήνη και της πόλης στη μέγγενη του εμφυλίου πολέμου. Θα φαινόταν να έπεται πιο συγκεκριμένα ότι ένα καλό καθεστώς (όπως της Σπάρτης) είναι αντίθετο προς τον πόλεμο και θα απέφευγε κάθε πόλεμο που μπορεί να αποφευχθεί. Πρώτα και κύρια θα φαινόταν να έπεται ότι εάν η σωφροσύνη θα μπορούσε να είναι μειονέκτημα στον πόλεμο, η υπεροχή της ως προς το αντίθετο δεν θα αμφισβητούνταν.
Η εξαχρείωση που προκαλείται από έναν εμφύλιο πόλεμο, αυτή η ανθρωποποίητη πανούκλα, μοιάζει με την εξαχρείωση η οποία προκαλείται από την πανούκλα καθ’ αυτήν. Η συντριπτική δύναμη της πανούκλας, η καθολική ανασφάλεια γεννά τη γενική ανομία, την παράδοση στις ηδονές της στιγμής. Ούτε ο φόβος των θεών ή η ευσέβεια ούτε ο ανθρώπινος νόμος περιόριζαν κανένα. Η διαφορά μεταξύ του ευχάριστου και του ευγενούς κατέρρευσε: το ευγενές θυσιάστηκε στο ευχάριστο (Β 52.3, 53). Εξαχρείωση είναι, πάνω απ’ όλα, η καταστροφή της σωφροσύνης.

* Απόσπασμα από το βιβλίο του Λέο Στράους «Η Πόλη και ο Άνθρωπος – Αριστοτέλης, Πλάτων, Θουκυδίδης», εκδ. Κουκκίδα, σε μετάφραση Γιώργου Μερτίκα

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο Λέο Στράους (1899-1973), πολιτικός φιλόσοφος και καθηγητής της πολιτικής επιστήμης, γεννήθηκε στο Κιρχάιν της Γερμανίας και πέθανε στις ΗΠΑ, όπου είχε μεταναστεύσει μετά την άνοδο των ναζί στην εξουσία. Το σύνολο του έργου του επηρέασε και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη πολιτική σκέψη, ενώ δεν παύει να αποτελεί θέμα ευρύτερης συζήτησης και μελέτης. 
Το όψιμο σύγγραμμά του «Η Πόλη και ο Άνθρωπος» (1964) αποτελείται από τρία προκλητικά δοκίμια για τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη, την «Πολιτεία» του Πλάτωνα και την «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου» του Θουκυδίδη. Ο Στράους εδώ εξετάζει μ’ ένα μοντέρνο βλέμμα την αρχαιότητα και την αρχαία πολιτική φιλοσοφία με στόχο να ανακαλύψει τις απαρχές όσων προβλημάτων τέθηκαν με διαύγεια από τους αρχαίους και μας απασχολούν σήμερα.
Τα κυριότερα συγγράμματα του Στράους είναι: «The Political philosophy of Hobbes» (1936), «Persecution and the Art of Writing» (1952), «Thoughts on Machiavelli» (1958), «What is Political Philosophy» (1959), «Liberalism Ancient and Modern» (1968). Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του «Φυσικό Δίκαιο και Ιστορία» (1950) και «Περί Τυραννίας» (1954).